OKV1974 12ste jaargang

De verzamelaar die ons het afgebeelde paar figuren in bruikleen afstond besloot enkele jaren geleden onmiddellijk tot aankoop toen hij het in 'levende lijve' zag opgesteld bij een kunsthandelaar. Als kenner en liefhebber van Afrikaanse plastiek werd hij direct overtuigd door de hoge artistieke kwaliteit.

De voorouders van de nu bijna 350.000 Azande in Zaïre trokken eeuwen geleden uit de savannen van de Sudan naar het zuiden. Kunstnijverheid van enige omvang en betekenis kennen we nauwelijks van de Azande. In het begin van de twintigste eeuw werden er enkele tot dan toe onbekende beeldjes, 'yanda', gesignaleerd, in gebruik bij een 'secte'.

De Guro leven in de beboste heuvels tussen de bovenarmen van de Ban-damarivier in het midden van Ivoorkust. Zij zijn vooral bekend als de makers van maskers; figuren worden veel minder aangetroffen. De Guro vereren een niet te tellen hoeveelheid geesten en kennen een groot aantal geheime genootschappen. 

Voor de Inuit die nog rondom de laatste eeuwwisseling in kleine groepen in het noorden van Alaska woonden, was het niet eenvoudig om in leven te blijven. De natuur was zeer hard en de jacht was de enige methode om aan voedsel en aan alle andere materialen voor kleding, gebruiksvoorwerpen, wapens en dergelijke te komen.

Bij de begrafenis van een persoon van aanzien worden door de Timur-­Batak twee typen maskers gemaakt. Het eerste is een eenvoudig vorm­gegeven gelaat., uitgehold en zo groot dat de drager het echt om zijn eigen gezicht heen kan dragen. Het tweede type is een doosvormig masker met daarbovenop een beweegbare neushoornvo­gel. 

De houten Dayak paalbeelden, meestal menselijke figuren, horen tot de klasse die de Dayak tempatong, empa­tong en hampatong noemen, woorden die voor hen in eerste instantie gewoon palen en/of snijwerk betekenen. Sommige hampatong zouden in de plaats zijn gekomen van vroeger gebruikelijke, maar nu verboden, slavenoffers bij  een dodenfeest.

De Geelvinkbaai ligt aan de noordwest kust van het Indonesische Irian Jaya, het vroegere tot Nederlands Oost-lndië behorende westelijke deel van Nieuw-Guinea. Het is de streek van herkomst van deze zittende of staande houten mensenfiguren. Ze zijn tussen de 20 en 30 cm hoog en hebben in verhouding opvallend grote hoofden. 

De kalkkalebas wordt gemaakt van een vrucht, de Lagenaria. Op de plaats van de stengel wordt een gaatje gemaakt om de kalebas te kunnen leegpeuteren en wassen, én om er later de likstok in te kunnen steken.  De vorm en versiering van deze voorwerpen hebben allerlei sociale en godsdienstige aspecten.

De Asmat-Papua leven in het zuidwesten van Irian Jaya, een ontoegankelijke moddervlakte bedekt met altijd groen tropisch regenwoud. De Asmatschilden werden gemaakt ter ere van de schildenceremonie, die vooraf ging aan een koppensnellerstocht. Een schild kreeg de naam van een bepaalde voorouder, en de versieringen erop beelden andere voorouders uit die moesten helpen de tocht tot een succes te maken.

In onze collectie bevindt zich is een in kleur afgebeelde prauwversiering waarop woorden die de functie, het eiland en de plaats van verzamelen lijken aan te ge­ven. Maar wie waren de mensen die ooit in de prauw heb­ben gevaren met deze beschilderde kop op de voorsteven ? 

Toen Prof. Dr. Th. P. van Baaren in 1952 als godsdiensthistoricus naar de Groninger universiteit was gekomen ging zijn belangstelling al voornamelijk uit naar de godsdiensten van de schriftloze volken; onder andere het beeldmateriaal van deze culturen had zijn belangstelling. 

Maillol is de eerste twintigste-eeuwse beeldhouwer die zich verzette tegen het onvaste in het impressionisme en aan de plastiek in een drie dimensionale geslotenheid weer een monumentale rust gaf. Maillois weelderige vrouwenlichamen zijn vol en plastisch in de klassieke zin van het woord en van een vanzelfsprekende eenvoud.

Het komt vaker voor dat schilders tot beeldhouwen overgaan en dat zij in deze nieuwe discipline belangwekkende stukken tot stand brengen. De drang naar een meer directe weergave van hun gevoel voor plasticiteit ligt ongetwijfeld aan de basis van dit fenomeen. 

Parallel met veranderingen en omwentelingen op wetenschappelijk technologisch en politiek gebied is in het begin van deze eeuw het kubisme ontstaan. In deze revolutionaire tijd vloog Blériot over het Kanaal, ontwikkelde Einstein de relativiteitstheorie, werd de wereldkaart door de oorlog gewijzigd.

Ossip Zadkine en Oscar Jespers behoren tot dezelfde generatie en hebben uit de vernieuwing van het kubisme een frisse inspiratie geput. Beiden zijn, dankzij hun sterk persoonlijk temperament, tot een markante individuele ontplooiing gekomen.

Tragische of dramatische gebeurtenissen, en meer in het bijzonder oorlogsfeiten, hebben te allen tijde aanleiding gegeven tot het maken van monumenten of gedenktekens. 

Geen ander thema heeft Marino Marini, zowel naar inhoud als naar vorm, sterker geboeid dan paarden en ruiters. Naast portretten, naaktstudies en danseressen vormen zij de meest dynamische, machtige groep in het œuvre van deze kunstenaar. 

Het werk 'Koning en Koningin' beeldt twee vrijwel levensgrote figuren uit: een mannelijke en een vrouwelijke. Beiden zitten op een bank wat naar rechts gedraaid - vanuit het standpunt van de toeschouwer - en beroeren elkaar niet.

Een belangrijk streven van de 'moderne' kunst is het zichtbaar maken van het onzichtbare. De kunstenaar gaat op zoek naar een optische of tastbare vormentaal die de geestelijke achtergronden van de uiterlijke verschijningswereld kan oproepen. 

Jorge Dubon is een der eersten onder de jongere kunstenaars van zijn land die de techniek van de 'taille-directe' de rug toekeert. Met grote belangstelling voor hedendaagse technieken en progressieve denkwijzen tracht hij ideeën of gevoelens te vertolken in moderne materialen.

Op het tijdstip dat de zogenaamde 'avant-garde' van het begin van de eeuw een soort traditie was geworden en ook het figuratieve veel uitputtingsverschijnselen begon te vertonen, was Gonzalez een optimistische en constructieve geest en wijst het œuvre van Schœnholtz op de verwording van idealen die in de dertiger jaren nog onaangetast waren.

In deze serie van Openbaar Kunstbezit worden schilderijen behandeld uit de verzameling van de afdeling moderne kunst van het Haags Gemeentemuseum. Wanneer we over moderne kunst spreken, denken we meestal aan de kunst uit de laatste vijftig jaar. Hier gaat het echter om werken uit de afgelopen honderdvijftig jaar. 

Op de plaats van de huidige St.-Baafskathedraal stond vroeger de St.-Janskerk, oorspronkelijk een kapel afhankelijk van de abdij van St.-Pieters. 

De dodenrol van 1406 in de Sint-Baafskatheraal te Gent bestaat uit eenenvijftig aan elkaar genaaide vellen perkament en een geplakt stuk, dat versierd is met een miniatuur. Het geheel is vastgehecht aan een houten rol, die bedekt is met een lederen omslag met stempelversiering. Ze was uitgevoerd in opdracht van abt Joris van der Zichelen.

Op zes mei 1432 was het veelluik met 'De aanbidding van het Lam Gods' voltooid, dat Joos Vijd had besteld bij Hubrecht van Eyck en na diens dood door zijn broer Jan werd voltooid. 

Het drieluik met de 'Verheerlijking van het Kruismysterie' behoort tot de belangrijkste kunstwerken van de kathedraal.  Op de buitenluiken zijn de HH. Laurentius en Lodewijk, schutspatronen van beide stichters, afgebeeld. Het centrale paneel verbeeldt de 'Kruisdood van Christus'. Rechts en links zijn typologieën van de Verlossing door het kruis voorgesteld.

Van de Romaanse tijd af heeft men te Gent belangstelling getoond voor muurschilderingen. Nog in het laatste kwart van de vijftiende eeuw en in het begin van de zestiende eeuw werden in de krocht van de St.-Baafskerk dergelijke versieringen aangebracht, die pas in 1936-1937 werden ontdekt. 

Bisschop Carolus Maes had opdracht gegeven aan Pieter-Paul Rubens om een ontwerp te maken voor een schilderij, dat het nieuwe hoofdaltaar van de Gentse kathedraal moest versieren. Doch de bisschop overleed in 1612 en zijn opvolger F. van der Burch en nadien ook J. Boonen lieten het plan varen.

Tijdens de beeldenstorm van 1567 werd het orgel van de kathedraal vernield. Twee jaar later maakte het kapittel een contract met meester Karel Blancart voor het vervaardigen van een nieuw instrument met zestien registers, dat tegen een oktober 1570 boven het doksaal aan de noordzijde moest worden opgesteld. 

Deze preekstoel, terecht beschouwd als een zeer representatief stuk inzake rococo kerkmobilair in Vlaanderen, is grootscheeps uitgewerkt. De blik van de toeschouwer valt onmiddellijk op de allegorische marmeren beeldengroep onder de kuip.

In vroeger tijden werd veel borduurwerk vervaardigd en de borduurkunst nam toen een belangrijke plaats in onder de verschillende kunsttakken. De koormantel van Lieven Hughenois, rijk geborduurd met goud- en zilverdraad, be­hoort tot de mooiste stukken, die in onze streken werden vervaardigd.

Het prachtige zilveren schrijn van de H. Macharius is volledig in renaissancestijl opgevat. Het heeft de vorm van een renaissancetempel met Latijns kruis; het is aan alle zijden geflankeerd door Corintische zuilen. Te midden van het met loofwerk versierd zadeldak rijst een torentje op in de vorm van een open lantaarn.

 In de handelsnederzetting van Gent, gelegen tussen Leie en Schelde, woonden de kooplui en de ambachtslieden. Daar ontstond ook de behoefte aan een afzonderlijke, eigen kapel.  Aanvankelijk was ze waarschijnlijk uit hout opgetrokken en toegewijd aan Sint-Jan Baptist. Het werd later de St.-Janskerk en naderhand St.-Baafskerk genoemd.

Wijnand Nuyen werd door zijn tijdgenoten gezien als een leidende figuur in de Nederlandse schilderkunst. Reeds op zeer jeugdige leeftijd werden zijn werken in het gehele land tentoongesteld en met onderscheidingen bekroond. Toen hij op zijn zesentwintigste jaar overleed, was dat een slag voor veel kunstenaars.

Dit schilderij laat een wijd, typisch Nederlands landschap zien, met veel lucht en water. Gabriël schilderde het in zijn atelier maar gebruikte daarbij buitenstudies van het IJsellandschap in de buurt van Kampen.

Toen Jongkind dit schilderij maakte, woonde hij al vele jaren in Frankrijk. In de zomer van 1878 was hij vanuit Parijs naar La Côte Saint André in de Dauphiné vertrokken, waar de familie van de met hem bevriende Madame Fesser een landhuis bezat. De sfeer van het omringende landschap inspireerde hem tot talrijke schetsen en aquarellen, die hij in de openlucht maakte. 

Vincent van Gogh schrijft in één van zijn brieven aan zijn broer Theo: 'dat het schilderen van de meest alledaagse dingen soms het moeilijkst is. In het 'Tuintje in Arles' schildert hij zo een alledaags gegeven: een eenvoudige tuin in het Franse plaatsje Arles.

In dit schilderij zien we twee vrouwen, 's avonds of 's nachts in de smalle Amsterdamse straat 'De Nes': één van hen heeft een huilend kind aan de hand. Wat er precies voorvalt is niet helemaal duidelijk. 

Wanneer we dit schilderij op zich zelf bekijken, kunnen we het abstract noemen. Het bevat slechts lijnen en vlakjes. Daarom wordt het aangeduid als een compositie. Wanneer we het echter plaatsen temidden van de werken die Mondriaan in de jaren vlak voor de eerste wereldoorlog maakte, nemen we duidelijk waar dat het deel uitmaakt van een serie schilderijen en tekeningen.

De Weense schilder Egon Schiele heeft zijn vrouw Edith hier ten voeten uit afgebeeld, frontaal, het hele beeldvlak vullend, terwijl de achtergrond geen interieur suggereert maar een effen vlak vormt. Op het eerste gezicht lijkt het een betrekkelijk traditioneel portret. Toch bevat het een aantal intrigerende bijzonderheden. 

We kunnen dit schilderij realistisch noemen, omdat het vertrouwde voorwerpen bevat die op een minutieuze en gedetailleerde wijze zijn weergegeven. Realistisch betekent hier echter niet, dat er geen ingreep van de kunstenaar is, geen eigen ordening of constructie. Die is hier juist ook heel duidelijk aanwezig. 

Een groot zwart vlak domineert dit schilderij. Aan de onderkant wordt het afgebakend door een smalle, blauwe strook, aan de bovenkant door een oranje vlak. Tenslotte is er het kleine witte vlak, dat zich als een wig in het zwarte veld boort.

Het werk dat hier in kleur is afgebeeld is zomaar een stuk straat. 'Streetcorner' noemde de kunstenaar het. Maar het functioneert niet meer als een echt stuk straat. Het hangt als een schilderij - als een soort stilleven - aan de wand van een museum: het is een ding om naar te kijken.