Het jaar 2026 wordt ingezet met een meeslepende expo in het prentenkabinet. Centraal staat een recent gerestaureerd schilderij uit de collectie van het KMSKA. Het toont hoe de inwoners van Antwerpen in 1577 de citadel afbraken, die enkele jaren eerder was gebouwd op initiatief van de gevreesde hertog van Alva. Wat op het eerste zicht lijkt op een levendig stadsgezicht, onthult bij nader inzien een verhaal over macht, manipulatie, kwakzalverij en hoe beelden onze kijk op het verleden kleuren.
De Antwerpse citadel werd in de zestiende eeuw gebouwd op bevel van de Spaanse hertog van Alva, als machtsbolwerk tegen de stad. Na de Spaanse Furie –een bloedige plundering door Spaanse troepen– werd de haat tegen het fort zo groot dat het gedeeltelijk werd afgebroken. Een collectieve bevrijdingsdaad, zo klinkt het vaak. Maar documenten uit die tijd vertellen een ander verhaal: de sloop werd streng gestuurd door stadsbestuur en stadswacht, met verplichte arbeid en boetes voor wie wegbleef. Van spontane volksvreugde was amper sprake.
Die dubbele lezing –tussen georkestreerde orde en verheerlijkte chaos– zit ook vervat in het schilderij dat rond 1620 werd gemaakt, in de omgeving van Sebastiaan Vrancx. Het KMSKA restaureerde dit schilderij recent, en uit het onderzoek dat de restauratie begeleidde bleek het verhaal al gauw steeds groter te worden. Het beeld is gebaseerd op een oudere compositie die vermoedelijk Willem van Oranje en zijn vrouw toonde, als helden van het verzet. Maar in deze latere versie, ontstaan toen Antwerpen opnieuw onder Habsburgs bewind viel, zijn zij vervangen door een schimmige kwakzalver. In plaats van genezing brengt hij bedrog. Een subtiele, maar niet mis te verstane verwijzing: was de afbraak van de citadel eigenlijk geen vergissing? Was Oranje een charlatan die valse hoop verkocht?
Naast de kwakzalver liggen opvallende objecten: blaasstenen, pijnlijke nierstenen die destijds via een riskante operatie werden verwijderd. Zulke stenen werden bewaard, getoond, en soms zelfs vereerd als tastbare bewijzen van genezing. In deze context zijn ze echter dubbelzinnig: staan ze voor zuivering, of voor de illusie van genezing?
De tentoonstelling rond dit schilderij duikt dieper in hoe de citadel gebouwd, afgebroken en heropgericht symbool werd van strijd en macht, en hoe kunst daarbij als propagandamiddel werd ingezet. Van triomfbogen tot spotbeelden, van prenten tot plaquettes: elk beeld draagt een perspectief, een boodschap, een waarheid.
Wat onthouden we, en wat vergeten we liever? En wie beslist wat we te zien krijgen? In deze tentoonstelling zie je hoe geschiedenis niet alleen geschreven, maar ook geschilderd wordt.
Anonieme Meester, Zuid-Nederlands, Antwerpen, 1ste kwart 17de eeuw, De afbraak van de Antwerpse citadel in 1577, inv.nr. 670, © foto Rik Klein Gotin
