Wonderlycke dieren op papier in de tijd van Plantin

Voor uw eerste olifant of walvis moest u in de zestiende eeuw in Antwerpen zijn. Levend, opgezet in een rariteitenkabinet, of in een vers gedrukt boek. Deze zomer roept het Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet die wereld terug op.

Uit een schuif in het restauratieatelier diept Peterink een prent op met een afbeelding van een aangespoelde vinvis in het Nederlandse Egmond. Het lijkt wel een persfoto: "Deze prent staat symbool voor de tentoonstelling, omdat ze uit ons eigen Prentenkabinet komt, er een 'wonderlijk' dier opstaat, en er een link kan gelegd worden met vandaag. U ziet veel toeschouwers op en rond het aangespoelde gevaarte, wel, ook vandaag trekken aangespoelde potvissen aan de Belgische kust nog altijd veel volk. Zoiets heeft nog altijd nieuwswaarde."

De prent is trouwens erg informatief: "De monniken van het klooster van Egmond kwamen ook naar de vinvis kijken. Er zijn meetstokken te zien en in de tekst erboven staat hoe lang hij is. Adriaen Coenen nam de tekst in 1585 op in zijn Walvisboeck, dat we ook zullen tonen." Het kwetsbare papier wordt uit de zon gelegd, op sommige dagen moeten de restaurateurs onophoudelijk de gordijnen op- en afrollen. Onze vinvis zal een droge reiniging krijgen met een wattenstaaf. Ook de prent Africa van Maarten de Vos wordt klaargemaakt voor de tentoonstelling. Afrika wordt voorgesteld door een vrouw geflankeerd door krokodillen en getrokken door leeuwen, en verder in het zoekplaatje vindt u struisvogels, olifanten, een kameleon ... Peterink schakelde haar eigen kinderen in om een kleur- en doeboek voor kinderen van drie tot acht samen te stellen. Leren tellen met exotische dieren of de wonderbaarlijkste wezens verder aanvullen. En het gezinsspel zet aan tot beter kijken. Per gezin is er een ketting te leen met o.a. diertjes, een zinken plaatje om te voelen hoe een ets werkt, een verhalenboekje, en dit alles is beschikbaar in vier talen.

"Het Walvisboeck was in alle opzichten een zestiende-eeuws koffietafelboek," vertelt Odette Peterink: "Het heeft een oblong formaat, heeft relatief weinig tekst, en honderdvijfentwintig folio's waarvan een zijde beschilderd of beschreven. De Scheveninger Adriaen Coenen was een amateur in de oude betekenis van het woord, een liefhebber, een buitengewoon nieuwsgierig man. Over zichzelf schrijft hij:

Walvissen en olifanten moeten destijds qua exotisme alles geslagen hebben: "Praalwagens in walvis- en olifantvorm komen keer op keer terug op doeken van de Blijde Intredes en de Ommegangen. Programmaboekjes beweren dat er ooit een walvis de Schelde is opgezwommen. Over het juiste jaartal lopen de meningen uiteen. En stapte er vorig jaar niet opnieuw een olifant door de straten van Antwerpen? (een spektakel van de Franse theatergroep Royal de Luxe, AD)

In 1563 was er ook al een olifant op doortocht in Antwerpen. Het was een staatsgeschenk van Sebastiào van Portugal aan de Habsburgse Keizer Maximiliaan 11. De olifant zou tot diep in de achttiende eeuw een vaste plaats verwerven in de Antwerpse feesticonografie. De nieuwe dieren inspireerden ook nieuwe moraliserende boodschappen. In het Emblemata-boek schrijft Hadrianus Junius dat het geknor van een varken een olifant op de vlucht kon jagen. Zoals een olifant vlucht voor de varkens, zo moeten ook vorsten grootsprekers en ruziemakers mijden."

In de leeszaal toont Peterink ons een ets van een uitgedoste olifant in La joyeuse & magnifique Entrée de Monseigneur Françoys, fils de France, et Frère unique du Roy. Gehandschoend bladert ze in het boek uit 1582 dat ook op de tentoonstelling te zien zal zijn: "De kleuren zijn in de loop der eeuwen nauwelijks verbleekt. Olifanten werden geroemd omwille van hun standvastigheid, denk maar aan de obelisk bovenop de olifant die door Bernini ontworpen is. In de tijd van Plantin kon u maar best de graveerder zijn. De genialiteit van de ontwerper, die we nu zo waarderen, was toen van ondergeschikt belang." Dat geniale kunnen we nu, honderden jaren later, alle eer aandoen.