Sagalassos

• Sagalossos - Droomstad in de wolken
• De som en de delen - Een interdisciplinair project
• Het Gallo-Romeins Museum - Leren over het verre verleden voor iedereen
• Praktische informatie

Nog geen twee kilometer van Sagalassos ligt Düzen Tepe. Dat weten we pas sinds 2005. Van de vijfde tot de derde eeuw voor Christus is Düzen Tepe drie keer groter dan Sagalassos, maar het wordt nooit een echte ‘stad’. Nog voor Alexander de Grote onderwerpt het zich immers aan Sagalassos. De twee nederzettingen delen dezelfde Pisidische cultuur en toch gaan ze omstreeks 300 voor Christus hun eigen weg. Waarom?

De bevolking van Düzen Tepe leek volgens de archeologen vast te houden aan haar traditionele levenswijze. Zo trok ze geen echt monumentale gebouwen op, in tegenstelling tot de Sagalassiërs, en al helemaal niet in de eigentijdse hellenistische bouwstijl van de steden op de Anatolische westkust. Sagalassos pikte die wél op. Was het veel kleinere Sagalassos progressiever dan Düzen Tepe? Wellicht wel.

Toch verklaart dat nog niet waarom Düzen Tepe tegen het einde van de tweede eeuw voor Christus grotendeels werd verlaten. Kwam dat door het karstplateau waarop de stad lag? De poreuze bodem bestaat er uit een erg zacht kalkgesteente. Rivier- en regenwater kunnen de ondergrond mettertijd omvormen tot een grote gatenkaas. Regenwater zakt er snel weg en bronnen verdwijnen plots. Ontstond er een tekort aan water en trok een deel van de bevolking daarom geleidelijk naar het meer waterrijke Sagalassos, met omstreeks 300-280 voor Christus spanningen als gevolg? Nog altijd zijn daar in de omgeving van de site tientallen bronnen.

Het onderzoek van munten die op de site zijn gevonden, maakt duidelijk dat Düzen Tepe in de vierde en derde eeuw voor Christus zijn grootste expansie beleefde. Eerst dachten de archeologen uit de architectuur te kunnen afleiden dat dit een veel oudere nederzetting was. Dat had het verschil in ontwikkeling met Sagalassos kunnen verklaren.

Nu weten we dat dit niet klopt. Zo wordt het raadsel van Düzen Tepe groter. Waarom evolueerde de stad anders dan haar buur Sagalassos? De meest logische verklaring hiervoor is dat de jongelui van het kleinere Sagalassos al vanaf de vroege vijfde eeuw voor Christus een toekomst zochten en vonden in de huurlingenlegers van de Perzische koning. Of bij de Pisidische plunderaars, die in dezelfde periode de vergriekste kustgebieden van Anatolië onveilig maakten. Dit moet hen sneller dan de bevolking van Düzen Tepe in contact gebracht hebben met de Griekse beschaving.

Nog onder keizer Augustus beginnen de pottenbakkers van Sagalassos op grote schaal roodgekleurd vaatwerk te produceren. Dat vindt wellicht aftrek bij de duizenden Italische veteranen die de vredestichter Augustus met een ‘gouden handdruk’ had ontslagen. Hij had hen in de oostelijke provincie van zijn rijk een nieuwe thuis gegeven.

De meeste productiecentra in het oostelijke rijksdeel volgen de mode en nemen de vormentaal over van het aardewerk uit het Italische kerngebied. De pottenbakkers in Sagalassos doen dat niet. Zij laten zich vooral inspireren door de eigen tradities en het glas- en zilverwerk uit het Oosten van de tweede eeuw voor Christus Wel verbeteren ze de kwaliteit van de rode sliblaag die het aardewerk een rode glans geeft. Zo hebben de eigen vormen toch het uitzicht van modieus Romeins aardewerk. Overigens was men in Sagalassos al in de tweede eeuw voor Christus overgeschakeld van reducerend naar oxiderend bakken. Dat vormde de grijs-zwarte oppervlaktes van de keramiek om tot oranjerode patina’s.

Sommige pottenbakkers zijn specialisten in het maken van reeksen objecten in mallen, zoals olielampen, versierde wijnflessen en beeldjes. Heel wat producten vormen de pottenbakkers met mallen. Eerst vervaardigt de meester-pottenbakker een patrix (te kopiëren origineel). Van deze mal worden een aantal matrixen (mallen die een negatief zijn van de patrix) gemaakt, waarna de patrix zorgvuldig bewaard wordt. Zodra de matrixen slijtage vertonen en de producten die ermee vervaardigd worden niet meer voldoende ‘scherp’ zijn, halen de ambachtslui de patrix opnieuw boven en maken ze een nieuwe reeks moules.

De klei voor het aardwerk voert men aan uit het ommeland, zowat acht kilometer verderop. Die is erg zuiver en ook geschikt om tafelgerei mee te maken. Als de stukken leerhard zijn, halen de pottenbakkers ze uit de mallen en dompelen ze in een slibpap met klei uit de wijk zelf. Ten slotte worden de stukken gebakken, na een korte droogtijd.

Doorsnee productenreeksen komen in grote ovens terecht. Voor ingewikkelde afgietsels, zoals samengestelde beeldjes of nieuw aangemaakte mallen, gebruiken de pottenbakkers kleinere ovens. Hierin kunnen ze de baktemperaturen beter controleren. Eén bakproces levert soms honderden stukken op. In de ateliers is er niet veel ruimte over om die te stockeren. Ze vinden snel hun weg naar de markt, die de elite controleert.

Kort na het begin van onze jaartelling beginnen bouwvakkers met de aanleg van een bijna driehonderd meter lange boulevard. Aan beide kanten komt een overdekte colonnade of zuilengang waarop winkels uitgeven. Rijk gedecoreerde pronkpoorten markeren vanaf de regering van keizer Tiberius (14-37 na Christus) het begin- en eindpunt van deze colonnadestraat. Dit is meer dan een monumentale toegang tot de stad. Wie de weg via de zuidelijke poort betreedt, ziet alle grote gebouwen van Sagalassos. De elite trekt hier maar wat graag eremonumenten op om haar rang en status extra in de verf te zetten.

De hoofdstraat fungeert ook als processiestraat. Aan de noordzijde komt ze immers uit op de Onderste Agora, met aanpalend de tempel voor Apollo. Die wordt vanaf kort na 69 na Christus ook gebruikt voor de stedelijke keizercultus. In de tweede eeuw na Christus, onder keizer Hadrianus, komt aan de zuidzijde van de laan een tweede tempel voor ‘de keizercultus vanwege heel Pisidië’. Op hoogdagen trekken processies wellicht via de brede colonnadestraat van het ene heiligdom naar het andere.

Deze kop maakt deel uit van een kolossaal standbeeld van keizer Hadrianus. Het stond ooit in de prestigieuze Marmer- of Keizerszaal van het thermencomplex. Deze sculptuur is een van de mooiste portretten van de keizer die ooit zijn gevonden.

We zien Hadrianus op jonge leeftijd. Dit is een lokale versie van een officieel portret dat omstreeks 120-125 na Christus, kort na zijn troonsbestijging in 117 na Christus, werd vervaardigd. Dat was gebruikelijk in de Romeinse tijd. Wanneer Hadrianus in 138 na Christus voor twee generaties zijn eigen troonopvolging regelt wordt in dezelfde ruimte ook al plaats ingeruimd voor deze opvolgers en hun echtgenotes (eerst Antoninus Pius en Faustina Maior, erna Marcus Aurelius en Faustina Minor, en mogelijk ook zijn co-regent Lucius Verus en Lucilla). Deze portretten worden wel pas na de troonsbestijging van deze keizers vervaardigd.

De kop behoort tot een zogenaamde ‘akroliet’, een standbeeld dat uit verschillende delen en materialen bestaat, en dat relatief gemakkelijk demonteerbaar wis. Bij de grootschalige verbouwing van het badgebouw op het einde van de vierde eeuw of bij het begin van de vijfde eeuw na Christus verhuist het naar een van de grote kleedkamers van het complex.

Sagalassos maakt ten vroegste vanaf 69 na Christus deel uit van de provincie Asia, met Efeze als hoofdstad, op meer dan driehonderd kilometer. De bouwtechnieken en gebouwentypes daar inspireren de Sagalassiërs, ook bij de ‘keizerlijke’ thermen. Is de elite daarbij betrokken? Het snelle bouwproces laat het vermoeden. Misschien leveren domeinen van de steenrijke Titus Flavius Severianus Neon dakpannen en bakstenen voor dit meer dan 4500 m² grote complex? Maar het is wel de stad zelf die de Keizerszaal opdraagt aan keizer Marcus Aurelius en zijn co-regent Lucius Verus. Wie ook bij de financiering van het complex betrokken is, het verhoogt de kwaliteit van het stadsleven aanzienlijk.

De baden zijn een ‘paleis van plezier’ voor de bevolking en bezoekers. Ze nemen ook als het ware de rol over van de oude Griekse agora’s, als centra van het sociale leven. Je kan er baden ‘op zijn Romeins’, met een opeenvolging van warme, lauwe en koude baden, en eventueel een zweetbad ertussen. Dat is inmiddels ingeburgerd in het vergriekste oostelijke deel van het Rijk. In Sagalassos stond overigens al in het begin van de eerste eeuw na Christus een Romeins badgebouw op de plek van dit reuzencomplex. Het dient gedeeltelijk als onderbouw.   

Rond 400 na Christus bouwen de Sagalassiërs nieuwe muren rond hun stad. Als bescherming tegen plunderende stammen en opstandige soldaten die Anatolië onveilig maken? De omwalling volgt het verloop van de oude muur uit de late derde eeuw voor Christus, toen de stad nog veel minder uitgestrekt was. Delen van de voorganger worden opgenomen in de nieuwe muur, die zowat een derde van het stadsgebied omvat. Er ontstaat een beschermde zone waarnaar de bevolking in crisissituaties kan vluchten.

De muur is niet enkel van strategisch belang en is duidelijk niet gebouwd in een paniekreactie. Hoogstwaarschijnlijk is hij ook een product van de wedijver met andere steden in de regio, bijvoorbeeld met Perge, waar ook nieuwe stadsmuren worden opgetrokken. Wellicht laat hij vooral de herwonnen trots van de stad zien. De bouwvakkers voeren hun werk alleszins met veel zorg uit.

Ze gebruiken materiaal van vervallen gebouwen, zoals de wapenfriezen van het Bouleuterion, als versiering van een stadspoort. Ook integreren ze vakkundig oude monumenten, zoals de Dorische tempel, die tot toren wordt omgevormd. De tempel had net zijn functie verloren: keizer Theodosius I riep in 391 na Christus het christendom tot de enige toegelaten religie uit. Ook het Noordwestelijke Heroön gaat in de muur op.

Is er een beter woord om de installatie van Guy Joosten in het Gallo-Romeins Museum te Tongeren te omschrijven dan ‘apotheose’? Van Dale, in het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, omschrijft ‘apotheose’ als de “verheffing van een sterveling tot de rang van god, opneming onder de goden”, ook wel de “buitengewone lof aan iemand of iets toegezwaaid” of het “schitterend slottoneel van een voorstelling of uitvoering”.

In zijn enscenering toont Guy Joosten, die zelf uit de theaterwereld komt, onder meer bustes van tot godheden verheven wereldlijke heersers, die door de Sagalassiërs in architectuur, festivals en opschriften werden verheerlijkt; zijn presentatie van de grootste en meest indrukwekkende objecten in Sagalassos. City of Dreams in de laatste zalen is het slotakkoord van de tentoonstelling, en het woord apotheose is afgeleid uit het Grieks, voertaal in de hellenistische wereld en dus ook in Sagalassos.

Na Stijn Coninx en Niek Kortekaas is het de beurt aan Guy Joosten om als  regisseur-scenograaf een tentoonstelling vorm te geven in het Gallo-Romeins Museum. Het resultaat in 2011 is even verrassend als destijds in 1994 en onlangs in 2009. Joosten weet de museumobjecten en de archeologie in een geheel nieuwe context te plaatsen. Voor hem is de installatie een dramatische gebeurtenis, zoals de aardbeving die Sagalassos destijds fataal werd.

Er gaapten vele valkuilen bij het ontwerpen. Joosten: “Het is voor mij steeds duidelijk geweest dat het een illusie zou zijn om de impressies bij een bezoek aan de indrukwekkende site van Sagalassos zo getrouw, natuurlijk mogelijk over te brengen naar het Gallo-Romeins Museum.” En hij omschrijft de gekozen strategie als volgt: “Het op zoek gaan naar een ruimtelijke spanning. Een beleving in en van de ruimte. Een theatrale ervaring. Impressionistisch te werk gaan, de toeschouwer/bezoeker verleiden hem in een onbekende ervaringswereld onderdompelen die hem op een andere manier naar de dingen laat kijken.”

Daarnaast wilde hij na het strikt archeologische tentoonstellingsparcours een “informatie-infarct” (zoals hij het omschrijft) kost wat kost vermijden. Hij zocht daarom naar een paar herkenbare en duidelijke thema’s. Hij plaatst ze in een theatrale setting, hij kleedt ze in in krachtige kleuren, en speelt met een uitgekiende belichting, om op visueel indrukwekkende en emotioneel aangrijpende wijze te zorgen voor een grootse finale.

Guy Joosten heeft een grote reputatie in de operawereld. Hij startte zijn carrière als theaterregisseur en was ondermeer mede-oprichter van de Blauwe Maandag Compagnie. Zijn carrière als operaregisseur begon hij bij de Vlaamse Opera. Ondertussen is hij gastprofessor aan verschillende universiteiten en hogescholen, won hij gerenommeerde prijzen en regisseert hij opera’s in de meest befaamde huizen over gans de wereld.

SAGALASSOS - City of Dreams - 29 oktober 2011 - 17 juni 2012.  Gallo-Romeins Museum Tongeren