Licht vangen, licht betoveren

Glas-in-loodramen en gebrandschilderd glas zijn al te vaak onbemind. Deze kunstvorm lijkt op de eerste plaats decoratief, weliswaar vaak monumentaal maar met een dienende functie in een groter artistiek geheel. Glazeniers zijn kunstenaars die altijd rekening houden met de genius loci. Hoe kan het anders, wanneer ze ramen ontwerpen voor kerken, kloosters, kapellen, kastelen, woningen? Als geen ander weten glazeniers bovendien dat hun kunstvorm past bij Europa en het Europese klimaat: hun ramen vangen en kleuren het licht op alle uren van de dag, in elk seizoen van het jaar. In een kerk kun je plotseling het zonlicht zien stralen en gloeien in de hoge glasramen van het koor, nog geaccentueerd door de schaduw van een voorbij wiekende vogel. In een huis begeleiden de kleuren van een glasraam jaar in jaar uit je beleving van een vertrouwde ruimte.

Omstreeks 1484 vervaardigde een onbekende Brugse kunstenaar de Triomf van Jozef, een medaillon in helder grisaille, verlevendigd door het prachtige zilvergeel. De techniek van het werken met zilvergeel (een samenstelling van zilverzouten die een gouden gloed oplevert) ontstond in de veertiende eeuw. De oudtestamentische Jozef rijdt in een triomfwagen en wordt gadegeslagen door bewonderende vrouwen. Verfijnde en goed gekarakteriseerde personages en een sfeervol stadsgezicht met een brug maken de charme uit van dit kleinood. Het werk getuigt van het hoge niveau dat glasschilderkunst op klein formaat voor privé-opdrachtgevers toen bereikte. De onbekende kunstenaar wordt door kunsthistorici gesitueerd in de omgeving van de schilder Hugo van der Goes (ca. 1440-1482/83): geen gering compliment.

Even luxueus en nog virtuozer uitgewerkt is de Gevangenneming van Christus, een schitterend voorbeeld van grisailleschildering op glas en van het gebruik van sanguine en zilvergeel. Dit werkje ontstond in de eerste helft van de zestiende eeuw en was wellicht ook bestemd voor privégebruik. De gezichten zijn geraffineerd getypeerd, de roodharige verrader Judas lijkt wel uit een cartoon afkomstig en het detail van de omgevallen lantaarn op de voorgrond is na al die eeuwen nog even sprekend.

Zijn glasramen al fragiel, de schetsen die eraan voorafgingen, weerstaan doorgaans nog minder de tand des tijds. Het is een uitzonderlijke rijkdom dat we op de Topstukkenlijst een ensemble vinden van een medaillon met de voorstelling van de heiligen Maria Magdalena, Martha, Lazarus en Maximus die inschepen voor Marseille (het hele verhaal wordt uitgebreid verteld in de Gulden Legende) én de trefzeker gedetailleerde ontwerptekening ervan, gemaakt in het tweede kwart van de zestiende eeuw.

Uit dezelfde tijdsspanne bleef een serie van 10 glasramen bewaard, afkomstig uit het oude Grauwzustersklooster in Antwerpen. We zien gepersonifieerde deugden en Bijbelse taferelen, telkens voorzien van een onderschrift in het Nederlands. De stijl is maniëristisch en je kunt je moeiteloos voorstellen dat de grauwzusters troost en inspiratie hebben geput uit de elegant weergegeven vrouwenfiguren Hoop, Kracht, Rechtvaardigheid, Naastenliefde en Geloof, begeleid door bemoedigende spreuken die van psychologisch inzicht getuigen. Wijsheid, in licht geschreven!

Tijdens de renaissance was Antwerpen hét centrum voor de productie van luxueuze glasramen. In deze humanistische wereldstad ontstonden ook gebrandschilderde glaspanelen met louter seculiere thema’s, voor een hoogopgeleid en veeleisend publiek. Twee betoverende voorbeelden zijn de medaillons met de weergave van de Triomf van de Tijd, en de Triomf van de Liefde. Deze voorstellingen zijn geïnspireerd door het befaamde veertiende-eeuwse gedicht van Francesco Petrarca, I Trionfi.

Ook vrouwelijk mecenaat zorgde in deze periode voor een topstuk. Anna Katharina de Lamboy, abdis van Herkenrode in het toenmalige prinsbisdom Luik, bestelde in 1659 27 panelen met wapenschilden en opschriften ter ere van personen die belangrijk waren voor de abdij. Deze reeks illustreert het belang van de heraldiek als thema voor glaskunst – een thema dat tot op vandaag niet onbelangrijk is voor glazeniers.

Op de website van het Centre International du vitrail in Chartres lees je over de achttiende eeuw de kernachtige mededeling: “Het gekleurde glasraam wordt helemaal uitgebannen.” Het tijdperk van de verlichting snakte kennelijk naar totale transparantie. Dat blijkt ook uit de Vlaamse Topstukkenlijst. Uit de achttiende eeuw bleven twee meesterproeven van glazeniers bewaard, een uit Brugge en een uit Leuven. Ze illustreren de nadagen van de macht van de beroepsgilden en ze bestaan nagenoeg helemaal uit helder glas, met discrete geometrische motieven en een enkel wapenschild. Daarnaast groeide er wel een historische interesse voor oudere glasramen. Zo legde de edelman Joseph Van Huerne in gouaches en aantekeningen het uitzicht van de glasramen van de Jeruzalemkapel in Brugge vast voor het nageslacht: een uniek document.