J. C. J. van der Heyden - Verzameling

Deze prent gaat over verschillende soorten van compositie; of liever, het boek gaat daar over, deze prent is een onderdeel van dat theoretische commentaar dat Van der Heyden, in beeldende vorm, in dit boek neerlegt; en eigenlijk gaat al het werk van deze kunstenaar over compositie.

Compositie is, grosso modo, het ordenen van de visuele onderdelen (vormen, kleuren) tot een geheel. Dat ordenen van de onderdelen gebeurt evenwel niet zomaar; de ordening dient te beantwoorden aan een functie. Als een schilder bijvoorbeeld een landschap met ondergaande zon wil schilderen, dan heeft hij daarvoor een reeks onderdelen: bomen, gras, heuvels, wolken, blauwe lucht, een zon, schaduwen, en zo meer. Die moet hij ordenen in zijn schilderij met het oog op een functie: het op realistische wijze laten zien van een zonsondergang. Daarmee, met die functie, is een bepaalde basisordening in feite al voorgeschreven: de zon moet laag boven de horizon staan, de schaduwen van de bomen moeten lang zijn, de kleuren kunnen niet die helderheid hebben die ze zouden hebben wanneer de zon hoog in de hemel staat, hij zal de bomen links en rechts zetten, maar niet in het centrum als daar de lage zon te zien is omdat hij de blik op die ondergaande zon onbelemmerd zal willen laten.

Met andere woorden: compositie is een ordening van onder- delen op zodanige wijze dat het schilderij er een unieke betekenis door krijgt: bijvoorbeeld de betekenis van zonsondergang. Maar het is duidelijk dat de functie waaraan een compositie zou moeten beantwoorden in de abstracte kunst moeilijk is vast te stellen. Want wat is het 'verhaal' van een schilderij waarop een zwarte lijn staat, een rood vierkant en een geel vierkant ?

Van der Heyden is daar nogal lakoniek in. Het is zijn inzicht dat, in de meest algemene zin, kunst ontstaat wanneer een oorspronkelijk ding verandert door aanraking, door een kunstenaar, in een aangeraakt ding. En wanneer de aanraking niet een geïsoleerd gebaar is, maar integendeel de verschillende produkten die de kunstenaar levert aanrakingen van eenzelfde type vertonen, zodat wij een min of meer constante persoonlijkheid erachter kunnen vermoeden, en een min of meer constant nadenken erover, dan is het mogelijk van beeldende kunst te spreken. (Hiermee heb ik overigens alleen maar één aspect genoemd van wat beeldende kunst uitmaakt). 

Dat aanraken hoeft verder niet ingrijpend te zijn of buitengewoon complex. Van der Heyden vindt dat kan worden volstaan met eenvoudige tekens; en hoe hun ordening is, is niet direct terzake. Tegenover de noodzakelijke ordening in bijvoorbeeld een Mondriaan, staat het effect van de niet-ordening bij Van der Heyden; niet de vormgeving van de aanraking is voor Van der Heyden primair, maar de aanraking zelf. Dat vindt in deze prent plaats: omdat de dingen als het ware op het papier zijn gevallen, is er geen systeem van compositie dat wij als iets bijzonders zouden kunnen interpreteren. Door de tekens is het papier, op volstrekt toevallige plekken, aangeraakt, meer niet. Dat is het commentaar van deze prent op wat compositie heet.

Zo willekeurig, bijna, is deze prent; zo willekeurig zijn de andere prenten; en ook zo willekeurig is de ordening van de twaalf prenten in het boek. Kunstwerken zijn dingen die zijn aangeraakt door een individu, daarna leiden ze een autonoom bestaan. De bezitter van het boek kan een eigen volgorde bepalen; hij kan de prenten ook 3x4 aan de muur hangen. Daarbij ontstaat dan een compositie van prenten die als totaal even willekeurig is als deze verzameling van tekens in deze prent Verzameling. Maar de tekens zijn wel gezet door het individu Van der Heyden; dat is een feitelijke hoedanigheid waar dit blad, hoe lakoniek verder ook, nooit meer onderuit kan komen.