Gotisch bouwen in Brabant

Van de 11e tot het begin van de 14e eeuw nam de landontginning aanzienlijk toe, gelijklopend met een demografische groei op het platteland en in de evoluerende steden. Handel en vnl. lakenindustrie, grotendeels bevoorraad door Engelse stoffen, kenden eerst een geleidelijke en later een ongemene bloei en bespoedigden de verstedelijking. Vanaf het midden van de 14e eeuw echter werd een sterke achteruitgang van de lakennijverheid merkbaar; Engeland had zijn eerste industriële revolutie meegemaakt in de loop van de 13e eeuw, begon zelf zijn grondstoffen op ruime schaal te verwerken en exporteerde de afgewerkte produkten. Op de internationale markt betekende dit het begin van een sterke concurrentie, waartegen onze kleinere steden niet waren opgewassen. Vlaanderen werd hierdoor het meest getroffen, Brabant in mindere mate, maar voor een aantal kleinere steden, o.m. Tienen, Zoutleeuw enz. werd dit het einde van de economische bloei. Brussel kon pas vanaf 1436 overschakelen naar luxe-artikelen zoals linnen en tapijten en ontplooide zich, mede dank zij de aanwezigheid van het Hof, tot een belangrijk centrum, ook op het artistieke vlak (aanwezigheid van R. van der Weyden (1399-1464), J. van Tienen enz...). Leuven moest zijn achteruitgang vanaf 1425 compenseren door de universiteit, die trouwens een eerste onderkomen vond in een leegstaand deel van de lakenhal.

Deze crisissituatie en de overheersing van het patriciaat veroorzaakte ook sociale onrust: spontane stakingen, verdere onlusten en reële opstanden van de werkende klasse, die, zoals te Leuven, leidden tot de bekende en bloedig bestrafte Defenestratie (1378), zorgden voor een klimaat van misnoegen en algemene malaise.

En het pessimisme groeide nog tijdens en na de vernielende ravage van de Zwarte Dood, die zich vnl. in de Lage Landen verspreidde vanaf 1349, desolate angst en onzekerheid achter zich aansleepte en een zekere mentaliteit ontwikkelde van gelatenheid en cynische achteloosheid. Het resultaat over heel Europa was rampzalig, met een enorme demografische terugloop in de steden en op het platteland en de ermee gepaard gaande achteruitgang van landbouw en handel, gevolgd door hongersnoden en bittere armoede; kortom er woekerde een soort van humane en economische ontreddering, zoals die in de geschiedenis opdagen met de regelmaat van een onheilspellende klok. De kloof tussen arm en rijk werd groter, sociale onlusten konden elk ogenblik oplaaien.

Ook tijdens de pralerige eeuw van Bourgondië zal deze sfeer van het einde der middeleeuwen weelderig doorbloeien met al haar scherpe contrasten, dieproerende gebeurtenissen en fel aangevoelde belevenissen, vreugdevolle feesten en hysterische rouwplechtigheden, pralerige, urenlange processies en armtierige bedoeningen, al deze tegenstellingen die zo merkwaardig gedocumenteerd en levendig beschreven worden in J. Huizinga's 'Herfsttij der Middeleeuwen'.

De gevestigde steden waren meestal ontstaan langs of op het kruispunt van grote handelswegen (in Brabant vnl. de weg Brugge-Keulen met aansluitende waterwegen als Zenne en Gete), in de buurt van abdijen, burchten, markten en rivieren. Naargelang van de natuurlijke en culturele omstandigheden ontwikkelden ze verschillende nederzettingspatronen en uitbreidingen, meestal teruggaand op de meest voorkomende vormen, zoals het eerder uitzonderlijke schaakbordschema of de meer soepele radio-concentrische aanleg, met mogelijke ruimte voor enige onregelmatigheid.

De aantrekkingskracht van deze vitale punten ('Stadslucht maakt vrij') veroorzaakte een nieuwe bevolkingsconcentratie, die georganiseerd en beveiligd diende te worden. Inspelend op natuurlijke factoren, aanwezigheid van rivieren of andere natuurlijke grenzen, werd de versterking voorlopig aangevuld met palissaden of aarden wallen die, naargelang van de stedelijke groei, werden verlegd en in de 12e-13e eeuw meestal vervangen door zware stadsmuren met torens, weergangen en poorten die de toegang tot de stad controleerden.

Deze versterkte stadswallen vormden een zeer tastbare begrenzing tussen stad en platteland, en concretiseerden a.h.w. de tegenstelling tussen beide gebieden, die anderzijds op elkaar bleven aangewezen en met vitale banden verbonden. Binnen de muren groeide de nederzetting aanvankelijk zeer vlug op planmatige of z.g. organische wijze. Hierbij ontstond een ongewone dichtheid rondom de oudste kernen met bepalende elementen als markten, kerken met omringende kerkhoven, invalswegen enz.

Wanneer de omwallingen zonodig nogmaals dienden verruimd, vnl. in de loop van de 14e-15e eeuw, maar ook nog in de 16e eeuw (Antwerpen), werd hoe langer hoe meer gestreefd naar een regelmatige uitleg met goed ingeplante muurtorens en fraai geordonneerde poorten die het stadssilhouet moesten verrijken.

De Brusselse omwalling uit de tweede helft van de 14e eeuw had een omtrek van acht kilometer en was gemarkeerd door vierenzeventig torens en zeven poorten. Deze latere stadsuitbreidingen waren meestal ruim genomen en omgordden beveiligend de extra muros ontstane parochies en kwartieren, maar eveneens onbebouwde gronden die weldra als tuinen, bleekvelden enz. werden gebruikt. Aan de voet van de omwalling lag aldus een soort van groene zone met semi-agrarische, semi-recreatieve functie, die een nuttig en aangenaam overgangsgebied vormde. Vele steden kenden na deze periode niet de verhoopte gestadige groei, zodat er intra muros voldoende terrein aanwezig was tot de bevolkingsexplosie van de 19e eeuw. In deze periode werden de stadsmuren systematisch afgebroken en vervangen door beboomde promenades, de verkeersringen van heden.

Van deze imposante militaire architectuur is slechts weinig bewaard; Leuven behield evenwel vrij belangrijke delen van zijn eerste 12e-eeuwse ringmuur, o.m. in het z.g. 'Handbogenhof' en het St.-Donatiuspark, Brussel heeft nog sporadische resten van een eerste 13e-eeuwse ringmuur en de in de 1868-70 vernieuwde Hallepoort (1381) behorend tot de tweede omwalling van de tweede helft van de 14e eeuw; van de Mechelse stadsomheining van ca. 1300 bleef de z.g. 'Brusselpoort' met latere bovenbouw, te Bergen-op-Zoom bleef de O.-L.-Vrouwepoort (eerste helft van de 14e eeuw) in stand en te Herentals de z.g. 'Zandpoort' en 'Bovenpoort' (1402).

De stad had niet alleen de algemene organisatie en die van het bij klok geregelde dagelijkse leven naar zich toegehaald, ze had eveneens de ruime cultuurdragende rol van de abdijen overgenomen en voor diverse noden specifieke instellingen opgericht met meestal vermengde functies als godsdienstige, verzorgende, economische en socio-culturele. Deze openbare en andere gebouwen kregen hun plaats in het stadspatroon, dat in zijn geheel afleesbaar was voor de bewoners en bezoekers, en het dagelijkse leven in al zijn hiërarchische complexiteit was begrijpelijk voor eenieder.

In de stedelijke samenleving met opgesplitste werkverdeling had iedereen een welbepaalde plaats, die hij diende waar te maken en meestal te behouden. Gilden, ambachten, broederschappen enz. zorgden voor een uitgestippelde begeleiding van het niet zo duidelijk afgescheiden openbare en privé-leven en bepaalden grotendeels de woonplaats binnen de voor specifieke ambachten voorziene kwartieren of straten. Rudimentaire bouwreglementen bepaalden de indeling der panden, maximale bouwhoogten, overstekken enz. en probeerden het onderhoud en de beveiliging van de openbare gebouwen onder controle te houden.

Maar deze vrij strakke organisatie leidde niet tot fragmentatie omdat elk gebouw met een bepaalde basisfunctie ingebouwde nevenfuncties bezat en behoorde tot een ruimer geheel, een fundamentele, homogeen en coherent bedachte wereldbeschouwing, die trouwens via deze gebouwen ten dele werd veruiterlijkt. Verzorgde, markante constructies moesten aldus meer bezitten dan materiële en esthetische waarden, evenveel belang werd gehecht aan hun teken- en symboolwaarden.

Behorend tot het dagelijkse stadsbeeld, opgenomen in de prentkaartreeksen en aangestaard door de toeristen, met of zonder begeleidend verhaal van de plaatselijke gidsen, schijnen ze nu enerzijds doodgewoon en voorbijgezien, en anderzijds overschat. Maar hun inherente waarden vragen om een frisse kijk: hun ruimten met gedifferentieerde soberheid en belichting behoren tot de 'architecture (qui) se parcourt' van Le Corbusier (1887-1965); en al vertonen hun gevels en volumes nog weinig 'authentiek' materiaal, hun conceptie, opbouw en detaillering leveren een boeiend schouwspel, getuigend van technische en artistieke vindingrijkheid, dat op zichzelf al genietbaar is. In het al dan niet goed bewaarde stadsbeeld behouden ze hun teken- en symboolwaarden, zelfs als hun vroegere monumentaliteit in het gedrang wordt gebracht door 'uitstekende' hoge bouw, want hier wordt hun documentaire waarde en hun kritische functie bijzonder duidelijk: als waardevolle vertegenwoordigers van het bouwen en leven in complexe, lang vervlogen tijden kunnen ze terecht onze huidige maatschappij en architectuur in vraag stellen.

Toen de gotiek in Frankrijk reeds haar eerste belangrijke ontwikkelingsfase doorgemaakt had, bleef men in de Zuidelijke Nederlanden, en meer bepaald ook in Brabant, nog steeds vasthouden aan de oude vertrouwde romaanse stijl. Eerst in de 13e eeuw is er een langzame doorbraak van nieuwe ideeën en vormen. Impulsen werden gegeven vanuit verschillende kloosterorden, vooral de cisterciënzers en dominikanen, die een vrij progressieve architectuur tot stand brachten, waarbij spitsboog en gewelvenbouw als de belangrijkste nieuwe elementen opvielen. De O.-L.-Vrouwekerken in Diest, Tongeren en Leuven behoren tot de karakteristiekste voorbeelden van de Brabantse vroeg-gotische stijl, beïnvloed door Normandië of Bourgondië.

In diezelfde 13e eeuw krijgen we daarnaast ook een aantal belangrijke kerken buiten de invloedssfeer van de abdijenarchitectuur, die aantonen dat Brabantse bouwmeesters in Frankrijk de grote kathedralen hadden bekeken en de opgedane ervaringen op hun manier vertaalden in een eerder provinciaal getinte gotiek, getuige het koor van de St.-Goedele en van de Kapellekerk te Brussel. Uit verschillende details, zoals de eerder onhandige manier waarop de bogen van de omgang op de steunen terechtkomen, de ongelijke ribben van de zesdelige koorafsluiting en het zware triforium, blijkt dat de bouwlui nog niet goed vertrouwd waren met de verfijnde vormenkennis van hun Franse voorgangers.

Deze gebouwen, die evenwel opvallend nieuw waren in de Brabantse omgeving, vonden een zekere weerklank en werden niet zelden nagevolgd, zij het in een meer bescheiden vorm. Tegen het einde van de 13e eeuw was de vertrouwdheid met de gotische stijl en constructiesystemen een feit geworden. Toch was er omstreeks het midden van de 14e eeuw een nieuwe impuls nodig om de Brabantse gotiek tot volle bloei te brengen. Toen keek men met grote bewondering naar de lichtende voorbeelden van de indrukwekkende Noordfranse kathedralen en de daardoor beïnvloede Keulse dom. Twee Brabantse kerkgebouwen zijn in die tijd toonaangevend geweest: de O.-L.-Vrouw-ten-Poel te Tienen en het koor van de St.Romboutskerk te Mechelen.

De eigenaardige schiploze Tiense kerk is vooral merkwaardig door haar transparante koorpartij, haar rijke sculpturale versieringen aan voorgevel en zuidzijde en haar drie westportalen. Maar vooral het St.-Romboutskoor is van doorslaggevende betekenis geweest. Het exterieur valt reeds onmiddellijk op door het contrast tussen de overvloedige vormenrijkdom van het koor en de eenvoud van het schip.

De hoog opgetrokken koorpartij wordt door een rijk uitgewerkt stelsel van luchtbogen en steunberen geschoord. Het gotische vormenvocabularium wordt hier in al zijn verscheidenheid toegepast: fijn uitgewerkte pinakels bovenop de steunberen, beeldnissen met mooie baldakijnen en kraagstenen, kapelgevels met rijke maaswerktracering en een opengewerkte borstwering bij de aanzet van het dak. De vrij klassiek-geïnspireerde koorpartij met kooromgang en zeven kranskapellen vindt men later terug in tal van grote Brabantse kerken. Opvallender nog is de uitwerking van het wandschema in het koorinterieur.

Op Noordfranse leest geschoeid is er de opeenvolging van drie registers: steunen, triforium, vensterzone. Maar toch zijn hier bijna alle typische karaktertrekken van de Brabantse basilicale kerken te bespeuren: geen bundelpijlers, zoals in de Franse voorbeelden, maar zware rondzuilen, bekroond door de dubbele krans van stereotiepe koolbladkapitelen; het triforium vertoont fijn gesculpteerd traliewerk en op de zwikken van de scheibogen is een blinde maaswerktracering aangebracht. Een taai vasthouden aan de eenvoudige vierdelige kruisribgewelven blijft één der constanten van de Brabantse gotiek. De decoratieve ster-, net- en waaiergewelven, die in de 14e eeuw reeds succes kenden in andere Westeuropese landen, worden pas sinds de 15e eeuw bij voorkeur in kleinere ruimten, zoals kapellen, of bij de overwelving van vieringen en westtorens toegepast. Sinds het einde van de 15e en in de 16e eeuw worden ze ook als afdekking van de middenbeuk frequenter gebruikt. 

Van dit Mechelse prototype vindt men een vrij getrouwe navolging in de koorpartij van de St.-Gummaruskerk te Lier. Een eenvoudiger opvatting, zonder kostbare tracering in de zwikken, komt aan bod in het schip van beide bovengenoemde kerken. Deze vormgeving werd door tal van kerken overgenomen: de Zavelkerk te Brussel, de O.-L.-Vrouw-over-de-Dijle te Mechelen, de O.-L.-Vrouw te Breda, de St.-Sulpitius te Diest... Deze laatste kerk vertoont evenwel een opvallende bijzonderheid, met name de afwezigheid van kapitelen aan de zuilen. De profileringen van de scheibogen verdwijnen in de dikte van de zuil.

Het weglaten van kapitelen op scheibogenhoogte vindt men ook in de Antwerpse kathedraal, maar daar wordt nu niet meer de ronde zuil, maar wel de bundelpijler in zijn klassiek-ontwikkelde vorm toegepast. De fijne schalken lopen vanaf de begane grond quasi zonder onderbreking door tot in de gewelven. De Antwerpse kathedraal wijkt trouwens in nog meer opzichten af van de Mechelse: het middelste element van de driedelige opstand, het triforium, valt weg en de maaswerkversiering boven de scheibogenarcade wordt voortgezet in een rijk bewerkte balustrade voor de vensterzone. Deze tweeledige opstand vindt men, soms in eenvoudiger uitwerking, in tal van kerken terug, o.m. in de Antwerpse St.-Andries-, St.-Jacobs- en St.-Pauluskerk, in de Gentse St.-Michiels en St.-Baafs, in de onvoltooide St.-Maarten te Aalst en te Halle en in de verre uitloper van de Brabantse gotiek, de kerk van Brou in Bourgondië.

Uiteindelijk wordt een synthese bereikt van de bovengenoemde kenmerken in enkele meesterwerken van de Brabantse hoog-gotiek: zowel de driedelige wand als de ingewikkelde bundelpijlers worden in een uiterst rijke vormgeving tot een quasi volmaakte gotische structuur samengebracht. Deze topmonumenten vindt men niet alleen in Brabant zelf, zoals de St.-Pieters te Leuven en, meer noordelijk, de St.-Jans te 's-Hertogenbosch, maar ook verder in zuidelijker gebieden, de St.-Waltrudis te Bergen en de abdijkerk van St.-Hubert. In deze kerken heeft de klassiek-gotische structuur met Brabantse signatuur een hoogtepunt bereikt.

Een ander belangrijk element waar de bouwmeesters in uitblonken, was de torenbouw. Hoewel ze zelden overgingen tot de aanleg van de klassiek-franse dubbeltorenpartij - uitzonderingen op de algemene regel zijn de Antwerpse en Brusselse kathedralen - toonden ze al hun fantasie en durf bij het ontwerpen van grootscheeps gedachte torenconstructies in de vorm van één enkele westtoren of uitzonderlijk ook als een driedubbele torenpartij, zoals de maquette voor de St.-Pieters te Leuven aantoont.

Deze ontwerpen waren zo gewaagd van opzet, dat ze maar zelden voltooid werden. Enkel de Antwerpse noordertoren, waaraan een eeuw lang gebouwd werd, kreeg zijn uiteindelijke bekroning in 1521 op ca. 123 m. hoogte. Zoals ook uit het deels uitgevoerde magistrale ontwerp van de Mechelse toren blijkt, is de onderbouw van die toren vierkantig en stoer, stevig gevat tussen zware steunberen; hogerop ziet men de overgang naar een overhoeks geplaatste achtkant, die meer en meer opengewerkt werd, omringd door sierlijke luchtbogen en ranke fialen. De toren lost zich in een weelderige vormgeving op in de ijle atmosfeer. Die typerende overgang van vier- naar achtkant vindt men ook bij de mooie kerktorens van de Lierse St.-Gummarus, de Gentse St.-Baafs en de Bredase O.-L.-Vrouwekerk.

De tegenhanger van de Antwerpse kathedraaltoren op het gebied van de burgerlijke architectuur is de Brusselse stadhuistoren, tussen 1449 en 1455 gebouwd door Jan van Ruisbroek(- 1485). Ook hier staat de 114 m. hoge toren op een vierkante onderbouw, gevolgd door een drie geledingen hoge rijkopengewerkte achtkant, bekroond door een rijzige piramidale spits. Uit deze verfijnde pronkarchitectuur spreekt een andere geestesgesteldheid dan die van zijn voorlopers, de stoere Vlaamse belforten.

De Brabantse bouwmeesters hebben ongetwijfeld hun grootste roem te danken aan hun architecturale scheppingen op burgerlijk gebied.  Vooral bij de bouw van een reeks stadhuizen, één der hoofdopdrachten van die tijd, hebben zij schitterende prestaties tot stand gebracht, die op het niveau staan van Europese topmonumenten. Het stadhuis van Brussel, begonnen met de oostvleugel in 1402 en het oudste in de reeks, toont reeds de sterk ontwikkelde zin voor het decoratieve en de daarmee gepaard gaande samenhang met de beeldhouwkunst. Niet alleen de muurdammen tussen de vensters zijn versmald tot pijlers, waarin beeldnissen aangebracht zijn, maar ook de borstwering tussen de twee verdiepingen wordt gevuld met een aaneengesloten rij beeldnissen, die herinneren aan de Franse koningsgalerijen. In de kortere westvleugel, die pas in 1444 aangezet werd, heeft men dit laatste element, dat blijkbaar als te overdadig werd ervaren, niet meer toegepast.

Een merkwaardige bouwmeestersfiguur was ook Jan van Ruisbroek (- 1485), alias Van den Berghe, die vooral beroemd werd als torenbouwer. Hij bouwde niet alleen de magistrale Brusselse stadhuistoren, maar voorzag ook de Leuvense St.-Geertrui van een mooi opengewerkte torenspits en was tevens betrokken bij de bouw van de dubbeltorenpartij van St.-Goedele te Brussel. Hij kan terecht, samen met Peter Appelmans (1454-1470), die de torenpartij van de Antwerpse kathedraal ontwierp, de baanbreker als torenbouwer voor de Keldermans-generatie genoemd worden.

De rode draad van de grote bouwmeesterstraditie wordt in Leuven doorgetrokken naar Jan II Keldermans (ca. 1375-1445), die het werk overnam van de overleden Sulpitius van Vorst. Deze Jan II kan worden beschouwd als een der eersten in de rij van het roemrijke bouwmeestersgeslacht Keldermans van Mansdale, dat uit Brussel stamde, maar zich later vooral in Mechelen en Antwerpen zou vestigen. We treffen Jan II eerst aan in Lier in 1424, waar hij aan het schip van de St.-Gummaruskerk, die reeds begonnen was door de Mechelaar Hendrik Mijs utten Ancker, verder bouwde. Hoewel de Lierse kerk zijn voornaamste opdracht zou blijven, vinden we Jan II herhaaldelijk in Mechelen en Leuven en zelfs in Leiden, waar hij mogelijk werkzaam was aan de St.-Pieterskerk.

Te Leuven wordt hij opgevolgd door een andere klinkende naam: Mattheus de Layens (-1483), een bouwmeester die net als veel van zijn voorgangers in Tienen zijn bouwleiderschap had uitgeoefend. Men veronderstelt dat hij eerst opgeleid werd bij Sulpitius van Vorst te Leuven, dat hij nadien vanuit Tienen in 1445 terugkwam naar Leuven, en daar zijn grootste roem verwierf met de bouw van het Leuvense stadhuis. Onder de vele werken die hem toegeschreven worden, behoort o.m. het verloren gegane Tafel Rond en het bewaard gebleven sacramentshuis in de St.-Pieterskerk. Ongetwijfeld hebben dergelijke, als miniatuurtorens gebouwde sacramentshuizen, een grote invloed gehad op de ontwerpen van de magistrale kerktorens.

De zoon van Jan II, Andries Keldermans (- 1488), volgde zijn vader op, niet alleen in Lier, maar ook als stadsbouwmeester van Mechelen. Hij wordt genoemd als een der mogelijke ontwerpers van de indrukwekkende St.-Romboutstoren. Ook in Nederland was hij betrokken bij de constructie van de zeer gelijkende St.-Lievensmonster te Zierikzee, en is hij de vermoedelijke ontwerper van de St.-Laurenskerk te Alkmaar. Het wordt trouwens meer en meer duidelijk dat de Keldermansen graag geziene gasten waren bij onze noorderburen wat de Brabantse invloed op de architecturale verwezenlijkingen in dat land verklaart.

Door één der zonen van Andries, Anthonis I Keldermans (ca. 1440-1512), die zijn vader te Mechelen opvolgde, werden zowel het stadhuis van Middelburg en de kerk van Vere, als de St.-Bavo te Haarlem ontworpen en/of gebouwd. Deze Anthonis bracht het tot bouwmeester van Filips de Schone in Brabant. Zijn twee zonen, Anthonis II (-1515) en Rombout II, zetten op hun beurt de roemrijke traditie verder. Vooral laatstgenoemde zou de hoogste eer te beurt vallen door zijn benoeming als keizerlijk bouwmeester, waardoor hij in de adelstand verheven werd.

Zijn ontzagwekkend drukke loopbaan leidde hem o.m. naar Bergen-op-Zoom voor de afwerking van het Markiezenhof, naar Middelburg, waar hij de vleeshal bouwde, naar Mechelen waar hij belast werd met de bouw van het paleis voor Margaretha van Oostenrijk en de voltooiing van het hof van Busleyden, enz. In 1521 zou Rombout II zich in Antwerpen vestigen, waar hij het huis De Ram op de Steenhouwersvest bewoonde. Daar kende hij een ongemeen vruchtbare samenwerking met Dominicus de Waghemakere, zoon van Herman de Waghemakere de Oude (ca. 1430-1503), die op zijn beurt zijn roem te danken heeft aan het schilderachtige vleeshuis en zijn ontwerp van de grootse St.-Jacobskerk. Vader en zoon De Waghemakere hadden beiden hun hoofdopdracht in de Antwerpse kathedraalloods en het is mogelijk dat Rombout II en Dominicus elkaar daar gevonden hebben.

Onder de talrijke opdrachten die ze samen uitvoerden, zijn in de eerste plaats het Gentse stadhuis te vermelden, dat slechts gedeeltelijk uitgevoerd werd, het kasteel van A. de Lalaing te Hoogstraten, de Nieuwe Beurs en het Steen, de torenspits van de kathedraal te Antwerpen enz. Uit die tijd, het begin van de 16e eeuw, zijn een aantal merkwaardige ontwerpen bewaard gebleven, die ons een idee geven van de ontwerpwerkzaamheid van deze bouwmeesters. Zo zijn de twee geveltekeningen van het Gentse stadhuis en van het paleis van de Grote Raad te Mechelen in hun originele staat bewaard gebleven. Andere ontwerpen, o.m. van de St.-Romboutstoren, van de toren van Zierikzee en van de St.-Waltrudis te Bergen, zijn enkel in de vorm van een kopie tot ons gekomen. Deze ontwerpen zijn fijne pentekeningen uitgevoerd op perkament, waarin de weelderige laat-gotische vormentaal in al zijn verscheidenheid haarfijn kan worden ontleed.

In nauwe samenwerking met de steenhouwers, werkten de metselaars, die de gereed-gekapte of gebakken stenen stuk voor stuk tot muren opmetselden en zodoende aan het gebouw een goed samenhangende gestalte gaven. Hun meest gebruikte gereedschap was het truweel, waarmee ze zowel de mortelspecie uitspreidden, voegen afwerkten en wanden bepleisterden, als bakstenen op de gewenste maat afhakten.

Verder gebruikten ze enkele meetinstrumenten, vooral waterpas en schietlood, om de muren 'te pas en te lode' te kunnen metselen. In de winter moesten.de metselaars hun werk opschorten, daar de gebruikte kalkspecie in de vriesperiode te vlug zou verharden, waardoor het gebouw schade zou oplopen. Bij de metselaars hoorden ook de mortelmakers, die met behulp van een kalkhouw de verschillende bestanddelen: kalk, zand en water, tot een goed bruikbare mortelspecie mengden.

Op de grote bouwwerven had de meester-timmerman een zeer belangrijke functie. Hoewel hij voor de algemene leiding ondergeschikt was aan de bouwmeester, droeg hij toch de verantwoordelijkheid over de houtconstructies. Zowel de balkenlagen tussen de verdiepingen als de ingewikkelde kapconstructies, die vooraf op de grond werden klaargemaakt, behoorden tot zijn domein. Daarbij deed men ook een beroep op timmerlui om alle nodige steigerwerk, formelen, hijstoestellen, zoals de indrukwekkende treeraderen en dies meer, te vervaardigen.

De lei- en pannendekkers dienden de ontwikkeling van de kapconstructies te volgen en legden met behulp van hun karakteristieke punt- en kapijzers de laatste hand aan de afdekking, waardoor het gebouw goed beschermd werd tegen regen en sneeuw.

Naast de vier hoofdambachten van het bouwvak, krijgen we nog tal van geschoolde en ongeschoolde arbeiders die nodig waren om de grote bouwondernemingen tot een goed einde te brengen. Er is b.v. de smid, die zorgde voor de gereedschappen en al het ijzersmeedwerk, de loodgieter, die zorgde voor goten en afwateringsbuizen, de glazenmaker die van zijn beroep een waar kunstambacht wist te maken... Maar ook de vele naamloze ongeschoolden, de opperlieden, de grondwerkers, de heiers, de vervoerlieden, zij allen hebben door hun werkkracht bijgedragen om de Brabantse gotiek tot één van de parels aan de kroon van de Westerse architectuurgeschiedenis te maken.