Pieter Bruegel - Justitia

Achter en om de geblinddoekte vrouwenfiguur met weegschaal en zwaard die de Gerechtigheid symboliseert, zien we immers een aantal beelden uit de rechtspleging en straffen, zoals die in Bruegels tijd werden voltrokken. Links vindt een zitting van een rechtbank plaats : de knoestige roede van het gerecht in de hand, leest de rechter het vonnis voor ; naast hem schrijft de griffier in een lijvig boek ; op de banken rondom zitten de zeven schepenen ; enkele onder hen bekijken de beklaagde, die een kruis in de handen houdt en door een gerechtsbode stevig aan een touw wordt vastgehouden ; naast de veroordeelde staat nog een man, mogelijk een getuige ; uiterst links op de voorgrond zijn twee klerken aandachtig aan het schrijven ; twee toehoorders, de oudste blijkbaar zeer gespannen, wonen de uitspraak bij van achter de schepenbank.

Op de achtergrond trekt een lange stoet naar het galgeveld, langs een brandstapel heen ; deze kronkelende stijgende menigte, evenals het kruis rechts boven op de rots, herinneren aan het thema van de Calvarieberg. Deze wrede straffen en pijnlijke folteringen zijn in onze ogen onmenselijk. In de zestiende eeuw en veel later nog waren ze echter gewoon, Bruegel heeft ons alleen meegedeeld hoe het recht toen geschiedde. Verschillende kunstgeleerden hebben gemeend dat de kunstenaar kritiek op de maatschappij van zijn tijd heeft willen uitoefenen of dat hij bepaalde ideeën over de mens heeft willen uitdrukken ; dit is niet uitgesloten, maar toch kan men naar zijn ware bedoeling slechts gissen. De geleerden zijn het ook niet altijd eens aangaande de betekenis van een of ander uitgebeeld voorwerp ; zo zou de zware vierkante steen waarop de Justitia-figuur staat volgens den enen de 'blauwe steen' voorstellen waarop in vroeger tijden recht werd gesproken, terwijl anderen menen, dat hij het zinnebeeld is van de standvastigheid van de rechtspleging.

De allegorische Justitia-figuur, waarvan het gebruik nog middeleeuws aandoet is compositioneel haast niet gescheiden van al hetgeen haar omgeeft. De compositie vormt trouwens een organisch geheel, waarin de omgeving tussen de talrijke taferelen die over verschillende vlakken zijn verdeeld, zeer natuurlijk gebeurt. De horizontlijn heeft Bruegel heel hoog gebracht, zodat hij in deze lineair opgebouwde perspectivische ruimte een veelheid van voorstellingen kon opnemen. Deze encyclopedische zienswijze vindt men terug in de andere tekeningen van de Ondeugden en Deugden, alsook in schilderijen die in dezelfde periode ontstonden.

Bruegel heeft niet gezocht naar licht-donker-effecten. Alles is sober uitgetekend met bedaarde trekjes in bruingrijze inkt die langzamerhand vervaagt naar de achtergrond toe. De taak van de graveur die deze compositie in het koper moest snijden, werd hierdoor vergemakkelijkt. Bovendien heeft Bruegel zijn personages met de linkerhand laten schrijven, geselen enz., opdat ze op de in spiegelbeeld gedrukte gravure rechtshandig zouden zijn. Hoe getrouw echter de burijngravure door Filips Galle ook moge zijn, de gelaatsuitdrukingen zijn niet zo raak getroffen, de bewegingen zijn niet zo natuurlijk, het licht speelt er niet zo zacht op de kleren als in het getekende ontwerp. Zoals in zijn landschappen en in zijn studies 'naer het leven', heeft Bruegel in deze tekening door zijn meesterschap nauwkeurigheid en natuurlijkheid verenigd. De uitgebeelde tonelen zijn aangrijpend, maar nooit is zijn realisme dramatisch, omdat hij zijn hand nooit een brutale of hartstochtelijke lijn laat trekken die beheersing verleent zachtheid aan zijn tekening, zodat één van de voornaamste kenmerken van Bruegels kunst ook dit werk eigen is, nl. het gelukkig samengaan van realisme en poëzie, in een harmonisch opgebouwde compositie.