Parkbegraafplaats Schoonselhof: Ik hecht mij of ik sterf

Begraafplaatsen herinneren aan wat voorbij is. Maar ze geven ook uitzicht op een toekomst, hoe onvermijdelijk eindig ook. Zo zit de natuur in elkaar: ontstaan, leven, vergaan, en herinneren. Tegenover de natuur staat de mens uiteindelijk machteloos, ook al heeft hij de natuur beter leren kennen en meent hij haar ook redelijk en ingenieus te kunnen beheersen. De eeuw van de rede, de tijd van de Verlichting, had echter niet genoeg aan natuurwetenschappelijk inzicht en aan vernuftig ingrijpen. Wetenschap heeft haar grenzen en dat geeft de mens een onzeker gevoel. Daarom hebben we ook behoefte aan geschiedenis: het historische bewustzijn ontstond met de natuurwetenschappen - die men niet voor niets ook histoire naturelle noemde - en met de industriële revolutie. Als de mens zijn geschiedenis kent, heeft hij tenminste het nog enigszins geruststellende gevoel in staat te zijn zelf vorm te geven aan deze ontwikkeling.

Tijdens de Verlichting krijgt het historische bewustzijn gestalte met behulp van nieuwe wetenschappelijke disciplines: de geschiedschrijving en als een toegepaste historische wetenschap, de monumentenzorg. De redelijke mens is in staat zich bewust iets te herinneren, een verleden te fabriceren, een geschiedenis te schrijven. Hij bouwt monumenten ter herinnering aan wat verleden is, erkent bouwwerken en oorden als plekken van kennis en verheerlijking van het verleden. Geschiedenis en herinnering zijn essentieel om te overleven. Begraafplaatsen zijn vol van geschiedenis, herinnering en soms van een geruststellende natuur.

Jef Van Hoof en Ferre Grignard, Peter Benoit en Robert Mosuse, Hendrik Conscience en Herman de Coninck, Lode Zielens en Paul van Ostaijen, Henri De Braekeleer en Jan Cox, Camille Huysmans en Lode Craeybeckx en ook Armand Preud'homme, Jan Van Rijswijck, Vie Gentils, Marnix Gijsen, Alice Nahon, Maurice Gilliams, Isidoor Opsomer, Renaat Braem, Frans van Cauwelaert, Leopold de Wael, Joris Minne en gasthuiszusters en slachtoffers tijdens een betoging voor algemeen stemrecht en van de ontploffing van de kruitfabriek Corvillain... Allen hebben ze hun laatste rustplaats op de parkbegraafplaats Schoonselhof, ook wel het Père-Lachaise van Antwerpen genoemd.

Schoonselhof is een eeuwenoud kasteelpark van 90 hectaren. Het Antwerpse stadsbestuur kocht het in 1911 aan om er een stedelijke begraafplaats van te maken. In 1915 werden gesneuvelde soldaten op Schoonselhof begraven, alhoewel het pas in 1921 officieel in gebruik werd genomen.

Rang en stand gaan mee naar het kerkhof. Dat is vooral zichtbaar in het toekennen van ereplaatsen, een voorrecht verleend door het college van burgemeester en schepenen. Op het groot erepark N van Schoonselhof hebben politici de overhand. Podiumkunstenaars, componisten en letterkundigen zijn goed vertegenwoordigd. Plastische kunstenaars kregen er veel minder ereplaatsen. Op het verzoek om voor Eugeen van Mieghem (1875-1930) "een klein stukje grond van Schoonselhof af te staan om aan de begraafplaats van de kunstenaar een eeuwigdurende betekenis te geven" antwoordde het schepencollege negatief en de schilder werd in gewone grond begraven.

Deze publicatie wandelt door de geschiedenis van het domein Schoonselhof en staat stil bij graven van kunstenaars en bij enkele markante monumenten. Soms blijven de namen klinken, soms zijn het vergeten helden. Want eeuwige roem kan kort van duur zijn.

Alexis van Mechelen (1864-1919) werkte het ontwerp van parkbegraafplaats Schoonselhof verder uit, duidelijk in de geest van het plan van Janiet en Schmitz. Als stadshoofdbouwmeester heeft Alexis van Mechelen onder meer de Koninklijke Opera en de Stadsfeestzaal ontworpen. Begin 1916 bezorgde Van Mechelen zijn plannen aan het stadsbestuur. Zijn uitgangspunt was de bestaande toestand van het domein maximaal in stand te houden en een zorgvuldige combinatie van park en begraafplaats uit te werken. Hij gaf ook een technische oplossing voor het grondwaterprobleem. Van Mechelen vereenvoudigde het plan Janlet-Schmitz en koos voor een regelmatiger patroon van elkaar kruisende wegen en grachten, slechts in beperkte mate doorbroken door diagonalen. Alexis van Mechelen werd na zijn dood in 1919 als stadsarchitect opgevolgd door Emiel van Averbeke (1876-1946), architect van onder meer de Boerentoren. Hij wijzigde slechts lichtjes het ontwerp van zijn voorganger.

Op 1 september 1921 vond de eerste officiële begrafenis plaats op Schoonselhof. Dit betekende het einde van de gewone begravingen op Kiel. Vergunningen mochten nog tot 1936 afgestorvenen ontvangen. Tussen 1936 en 1948 werden 1.300 vergunningen met of zonder grafteken van Kiel naar Schoonselhof overgebracht. Een aantal daarvan kwam oorspronkelijk van Stuivenberg, Sint-Willibrordus en Sint-Laurentius.

Bij de openstelling in 1921 was zeven hectaren van Schoonselhof geschikt gemaakt voor begraving. Beetje bij beetje werden de parken aangelegd, bestaande gebouwen aangepast aan de noden van de begraafplaats en nieuwe opgetrokken. Sinds 1942 is Schoonselhof beschermd als landschap, in 1991 werden het kasteel en het neerhof beschermd als monument.

Via Jaak De Braekeleer kwam Jules Pecher (1830-1899) in de ban van de beeldhouwkunst. Na zijn studie aan de Antwerpse academie startte Pecher als schilder van bijbelse en historische taferelen. Hij maakte religieuze schilderijen voor de Sint-Andreas en Sint-Pauluskerk te Antwerpen. Na de dood van zijn vrouw vroeg Jules Pecher aan Jaak De Braekeleer een borstbeeld van de overledene te maken. Bij het assisteren ervan werd de veertigjarige kunstschilder aangetrokken tot de beeldhouwkunst. Zijn eerste sculpturale werk was het bronzen portret van dichter Hendrik Lenaerts, opgericht in 1873 op de Stuivenbergbegraafplaats en later overgebracht naar Schoonselhof. Het is uitgevoerd in een romantisch-realistische stijl. Pecher voelde zich verankerd in de Rubensiaanse traditie. De aandacht voor detaillering is ook te merken in de buste die hij in 1879 naar Karel Verlat maakte. Kunstschilder Karel Verlat (1824-1890) kreeg zijn opleiding aan de Antwerpse academie, onder meer bij Jozef Lies. Na zijn verblijf in Parijs was Verlat tussen 1869 en 1874 leraar aan de Kunstschule te Weimar. Daarna maakte hij een reis door Egypte en woonde enkele jaren in Palestina. Daar maakt hij landschappen met fellah's en religieuze schilderijen. Na zijn terugkeer in 1877 werd Verlat eerst leraar en vanaf 1885 directeur van de Antwerpse academie. Hij kreeg van de stad een eervolle begrafenis. De bronzen buste die Jules Pecher in 1890 voor het graf van Karel Verlat maakte, is veel soberder en klassieker dan de buste uit 1879.

Dichter Paul van Ostaijen (1896-1928) was een van de meest markante persoonlijkheden van het Vlaams expressionisme. Hij debuteerde in 1916 met Music Hall, twee jaar later gevolgd door Het sienjaal. In Berlijn schreef van Ostaijen Feesten van angst en pijn en Bezette stad. Vlak voor zijn dood schreef hij een van zijn bekendste gedichten: Boerecharleston.

Paul van Ostaijen overleed aan tuberculose in een sanatorium te Miavoye-Anthée in de Ardennen. Hij werd er begraven onder een zwarthouten kruis. Gaston Burssens zorgde voor de tekst: "Hier rust den dichter van het eerste boek van Schmoll Paul van Ostijen". In Gaston Burssens (1896-1965) erkende Paul van Ostaijen zijn 'poëtische kameraad'. Ze zagen elkaar haast dagelijks in De Hulstkamp, hun stamcafé aan de de Keyserlei.

Van Ostaijen en Floris Jespers ontmoetten elkaar voor het eerst in 1914. Jespers, een schilder, aquarellist en beeldhouwer, was in de jaren 1920 een belangrijke figuur van de Antwerpse avant-garde. Hij debuteerde postimpressionistisch en evolueerde naar het kubisme en het poëtisch expressionisme, waarna hij met het abstracte experimenteerde. Na 1945 zocht hij aansluiting bij de modernistische schilderkunst.

Op initiatief van een comité waarin heel wat van zijn vrienden zaten, werd het stoffelijk overschot van Paul van Ostaijen in 1932 naar een kostloze vergunning op park 5 van Schoonselhof overgebracht. Omdat de verwachte gelden uitbleven, werd pas vijf jaar later De Luisterende engel, een beeldhouwwerk van Oscar Jespers (1887-1970) op het graf geplaatst. In 1952 was het besef van de vernieuwende betekenis van Paul van Ostaijen doorgedrongen in officiële kringen. Ter gelegenheid van het verschijnen van het eerste deel van het verzameld werk van Paul van Ostaijen gaf het college van Antwerpen toestemming om hem over te brengen naar erepark N, waar de burgemeesters, schepenen, schilders en grote letterkundigen rusten. Op één lijn achter hem bevinden zich de graven van zijn vrienden die ijverden voor de oprichting van zijn graf: Floris Jespers, Gaston Burssens en Jozef Muls.

Er is nog meer werk van Oscar Jespers op Schoonselhof, waaronder een 'Staande engel' voor het graf van Anaïs Franck (1882-1927), echtgenote van Frans Franck, voorzitter van Kunst van Heden, waar onder meer Oscar Jespers lid van was. Ook de 'Staande engel' legt het hoofd treurend op de schouder, maar bij de engel op het graf van Paul van Ostaijen vertonen de volumes een innerlijke spanning. Oscar Jespers werd in zijn experimentele jaren gestimuleerd door Paul van Ostaijen. Jespers' werken uit 1930-1935, waaronder Luisterende engel, zijn naar vorm en inhoud een zuivere uitdrukking van het expressionisme waarvan hij een zeer belangrijk vertegenwoordiger is.

Het lijkt vanzelfsprekend dat beeldhouwers een eigen creatie op hun graf hebben staan, maar dat is een recent verschijnsel. Door de eeuwen heen zijn hun graven dikwijls sober. Op Schoonselhof vallen bijvoorbeeld de graven van Arthur Pierre, een naamplaat in een kiezelbed, en Frans Joris, een eenvoudige stèle, niet op, maar deze kunstenaars zijn wel de respectievelijke ontwerpersbeeldhouwers van de grafmonumenten voor Peter Benoit en Hendrik Conscience. Bovendien zijn beeldhouwers ondervertegenwoordigd op de ereplaatsen van de begraafplaats. Onder de kunstenaars die op stadskosten van Kiel naar Schoonselhof zijn overgebracht, was slechts één beeldhouwer, Louis Dupuis (1842-1921). En in feite was dit graf gesticht als eerbetoon voor diens zoon, de kunstschilder Stany Dupuis (1888-1908), waaraan het zelfportret van de beeldhouwer werd toegevoegd. Een generatie later was het (ondertussen door het stadsbestuur verwijderde) graf van Josuë Dupon (1864-1935) een strakke sarcofaag zonder sculptuur of verwijzing naar het kunstenaarschap. Nu zou een gerespecteerd kunstenaar als Dupon een plaats krijgen op een erepark. Want er is iets aan het veranderen. Tussen 1990 en 2004 zijn er evenveel ereplaatsen toegekend aan beeldhouwers als alle jaren daarvoor. Een eerste teken van de verschuiving in officiële waardering was de toekenning van een plaats op het erepark N voor het graf van Mark Macken (1913-1977). Macken kon moeilijk genegeerd worden omdat hij een groot aantal graven van politici, kunstenaars en logebroeders ontwierp, en ook omdat hij directeur van de Antwerpse Academie was.

Graven van kunstenaars zijn steeds meer herkenbaar doordat er eigen werk op aanwezig is. De taal van traditionele symbolen en attributen is vervangen door de tastbare werken zelf, door beelden en citaten.

Met zijn leeftijd van negentig jaar was Joris Minne (1897-1988) de langst levende van de 'grote vijf' van de Vlaamse grafiek. Met Frans Masereel, Jan Frans en Jozef Cantré en Henri van Straten tekende Minne voor de heropleving van de houtsnijkunst in de jaren 1920, die ook buiten Vlaanderen belangstelling opwekte. Hij stond mee aan de wieg van het tijdschrift Lumière (1919-1923) dat sterk bijdroeg om de grafiek in de belangstelling te brengen.

Vanaf 1930 illustreerde Joris Minne talrijke literaire werken, vaak bibliofiele uitgaven, zoals van Paul van Ostaijen en Maurits Sabbe. Stilaan schakelde Minne over op kopergravure. Zijn burijngravures en droge naaldtechniek (1931-1932) vormen een hoogtepunt van de grafische productie uit die tijd.

Als beeldhouwer liet Joris Minne zich voor het eerst zien op de openingsbiënnale van het Openluchtmuseum Middelheim in 1950. Nadat hij zich had losgemaakt van het tweedimensionale van de grafiek, ontwikkelde Minne vanaf 1940 een krachtige sculpturale taal. In de expressionistische, vaak forse vormen is steeds een zeker sensualisme aanwezig. Hoofdthema is het vrouwennaakt. Minne had grote eerbied voor het materiaal en voor zuivere, gestileerde vormen. Naast hout bewerkte hij, in taille direct, ook marmer, hardsteen en Franse steen. Tot op hoge leeftijd kon Joris Minne opgaan in het beeldhouwen en maakte hij met vaste hand kopergravures.

Op de zwart granieten deksteen van Minnes graf is, in een ruw uitgehouwen rechthoek aan het hoofdeinde, een koperkleurige sculptuur neergelegd. Van veraf lijkt het een bloem die de zerk tot leven schijnt te brengen. Bij het naderen opent de sculptuur zich tot een menselijke torso die een bloem omarmt. Het is een koperen model van het grote beeld Boeket levensrust of Levensboeket (1978), een werk van Joris Minne dat zich in de hal van het Dienstencentrum Kerkeveld in Deurne bevindt.

Op Schoonselhof zijn drie grafontwerpen van Joris Minne te bekijken: een stenen reliëf met episodes uit het leven van schepen en bouwaannemer Jules Somers (1884-1951), het graf van Frank Van Den Wijngaert (1901-1962), conservator van het Prentenkabinet van Antwerpen, en het graf van Hedwige Janssens (1950-1962), de dochter van een van Minnes vrienden.

Kunstschilder Alfred Ost (1884-1945) wilde zijn omvangrijk en gevarieerd werk ten dienste stellen van het volk en dat niet enkel door het hanteren van een volkse uitdrukking en thematiek. Met talrijke tekeningen zette hij zich in voor het behoud van het Mechelse erfgoed en tijdens de Eerste Wereldoorlog verkocht hij prentbriefkaarten ten voordele van noodlijdende landgenoten.

De confrontatie met de gruwel van de oorlog bracht de sociale en religieuze thematiek op de voorgrond. Moderne kunststromingen lieten Ost niet onverschillig. Hij verkende kubisme en abstractivisme, maar de inhoud bleef voor hem primeren. Alfred Ost kwam tot sterk dramatisch geladen kunst die getuigt van kracht en expressiviteit. Hij maakte cycli, reeksen van een vijftal platen, over diverse thema's: de haven, religie en onbereikbare vrouwen. De technische behandeling volgde wat hij wilde uitdrukken en vastleggen. Zijn voorkeur ging uit naar de gewassen tekening met oostindische inkt, hij maakte potloodtekeningen, aquarellen, olieverfschilderijen en prentkaarten en kunstaffiches in steendruk.

Alfred Ost ligt op Schoonselhof begraven onder een grafteken in granito, een combinatie van stèle en zerk, geplaatst op een deksteen. De stèle toont, onder het sobere kruis, een foto van Pagasos, aangebracht in 1985. Het gevleugelde paard uit de Griekse mythologie ontstijgt de aardse begrenzing en verwijst naar het geloof van de kunstenaar. Voor Alfred Ost waren leven en kunst onafscheidelijk verbonden, vandaar dat een kunstwerk zijn graf markeert. Paarden boeiden hem zijn hele leven. Om de kracht van deze dieren in hun steigerend geweld te vatten, gebruikte hij gevoelsgebonden kleuren en een dynamische lijnvoering.

Voor het grafmonument van Leopold de Wael ging uitzonderlijk het initiatief volledig uit van het stadsbestuur zelf, en niet van verenigingen of bewonderaars zoals bij Benoit of Conscience. De gewichtigheid klonk al door in het wedstrijdprogramma voor het monument. In de opgegeven afmetingen en de verplichting om te werken met duurzame - lees: dure - materialen bleek de grootsheid die de stad voor ogen had. Alleen Belgische bouwkundigen en beeldhouwers die in Antwerpen woonden of die primus van Rome zijn geweest mochten deelnemen, en dat waren er weinig. Als winnaar van de wedstrijd kwam het ontwerp Pro Antverpia van de broers Joris en Eugene Geefs uit de bus. De eerste was beeldhouwer, de tweede bouwmeester.

Joris Geefs (1850-1933), uit de bekende Antwerpse beeldhouwersfamilie, volgde de lijn van zijn vader, Jozef, en van zijn oom, Willem. Allegorische werken, borstbeelden, medaillons, monumentale sculpturen, herdenkingsmonumenten en statuettes werkte hij uit in traditionalistische stijl. Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen kocht in 1882 zijn marmeren beeld Leander, stervend op de oever van de Hellespont, dat eerder bekroond was op het Salon van Parijs. Het museum bewaart ook de buste door Joris van Jozef Geefs. Zoals van vele beeldhouwers van zijn generatie, zijn ook van hem sculpturen te vinden in Antwerpse gevels, bijvoorbeeld De Zomer in de Leysstraat.

Het monument dat Joris Geefs voor Leopold de Wael ontwierp vervult met glans een dubbel doel: het vereeuwigt de burgemeester en zingt de triomf van het bloeiende Antwerpen. De faamengel steekt de loftrompet. Met haar onvermoeibare vleugels vervoert zij helden uit heden en verleden.

Symboliek wordt gebruikt om abstracte begrippen visueel te maken, door middel van symbolen kan het onverwoordbare geuit worden. Vandaar de noodzakelijkheid en onvermijdelijkheid van symbolen op de begraafplaats, de plaats waar de mens geconfronteerd wordt met de eindigheid van het leven en het onherroepelijk afscheid nemen. Een aantal zeer duidelijk te onderscheiden symbolen treft men dan ook enkel aan in een funeraire context, zoals een omgekeerde fakkel of een gebroken zuil.

Aandachtige lezing van de symbolen, attributen, personificaties en emblemen kan heel wat onthullen over de overledene, diens persoonlijkheid en levensgemeenschap. Symboliek is niet éénduidig op te vatten, naargelang de tijd, plaats en inwijdingsgraad kunnen andere of gelaagde betekenissen verbonden worden aan eenzelfde afbeelding. De beschouwer dient na te gaan welke symbolen samen voorkomen, hoe het leven van de overledene te typeren valt, hoe het gedenkteken tot stand is gekomen.

Naast de hier opgesomde symbolen kunnen ook vormen, stijlen en materialen symbolisch geïnterpreteerd worden. Zelfs de plaats op de begraafplaats is veelzeggend. Brons is zeer duurzaam, een beeltenis in dit materiaal verzekert een eeuwig voortbestaan en is daarom, en omwille van zijn kostbaarheid, een blijk van grote waardering. Liberalen kozen in de negentiende eeuw vaker voor progressieve kunststrekkingen dan katholieken. Niet verwonderlijk dus dat de dynamische art nouveau pijler prijkt op het graf van een liberaal, schepen Louis de Winter (park Zl, lijn C).

Afgebroken zuil

Symbool van het plots afgebroken jonge leven. Wordt uiteindelijk ook aangewend op graven van volwassenen.

Eikenkrans

Symbool van kracht en onsterfelijkheid.

Fakkel

De rechtopstaande fakkel is het symbool van een vrijzinnige levensopvatting. Op de begraafplaats treft men vooral de omgekeerde fakkel, die staat voor het uitdovende leven.

Handen

In elkaar glijdende handen zijn het symbool van liefde, trouw en verbondenheid. Uit elkaar glijdende handen, vaak rustend op een kussen en een gebroken ketting, wijzen op een door de dood verbroken huwelijk. Zonder huwelijksring en met aan de handen een duidelijke pij, kan een handenpaar de broederschap van een geheim genootschap uitdrukken. In het gezelschap van een Davidster of hebreeuwse letters duiden twee zegenende handen op een graf van een joods priester of Cohen. De handen van de Cohanin worden gewassen door de leden van de familie van Levi, de Livieten. Zij zijn herkenbaar aan een waterkan en bekken.

Hart

Symbool van liefde. Een brandend hart duidt op mystiek-hemelse liefde of het hart als mystiek altaar waarop door het vuur van de Heilige Geest de vleselijke neigingen worden verteerd.

Klimop

De altijd groene plant wijst op het eeuwige leven. Klimop staat ook voor trouwe verbondenheid en vriendschap tot in de dood. Klimop houdt de herinnering vast en wordt als grafbeplanting gebruikt of in steen gebeiteld.

Kruis

Het meest gekende christelijke symbool staat voor hoop en verrijzenis. Het hoort in Vlaanderen bijna vanzelfsprekend op een graf. Zelfs de stele van J.F. Van Kerkhoven (1818-1857) auteur van de eerste Vlaamse vrijdenkersroman is bekroond met een kruisje. Dit is aangebracht door de familie van de schrijver in een periode waar weigering van de sacramenten taboe was. Indien het kruis centraal staat of verschijnt met andere christelijke symbolen, zoals het Christushoofd, of een roos wordt duidelijk dat het een devote familie betreft. Katholieke kruisen worden zeer vaak versierd of voorzien van een imitatie in klimop of houtnerven (een vergeten verwijzing naar de levensboom). Kruisen van protestanten vallen op door hun eenvoud, net zoals in hun kerken is overbodige decoratie weggelaten. Christus wordt niet afgebeeld, want die is opgestaan. Een Armeens graf wordt getypeerd door een Kachkar(Khach = kruis, kar = steen).

Personificatie

Vooral voor zeer gewaardeerde personaliteiten worden graftekens opgericht die ook in een stadspark niet zouden misstaan. Hier ontbreekt funeraire symboliek en wordt gewerkt met attributen en personificaties, waarbij vaak een vrouw met stedenkroon op het hoofd verschijnt, op Schoonselhof is dat Antwerpen, op de Westerbegraafplaats is dat Gent.

Schip

Attribuut van een reder of zeeman, maar ook symbool van de hoop.

Taxus

De altijd groene taxus staat voor onvergankelijkheid. In de oudheid geloofde men dat de ingang tot de onderwereld geflankeerd werd door taxusbomen.