Onzichtbaar maar onmisbaar - De rol van de voorouders in Indonesië

• Voorouders in Indonesië
• Onzichtbaar maar onmisbaar. De rol van de voorouders in Indonesië
• Praktisch

Wie vroeger het woonhuis van een adellijke Tanimbarese familie betrad, stond direct tegenover een schitterend gedecoreerd plankbeeld. Het vormde een dragend onderdeel van de huisconstructie en werd – in de taal van het noordoostelijke eiland Fordate – tavu genoemd. Gemiddeld was een tavu circa anderhalve meter hoog en de basisvorm bestond uit een staande, gestileerde mensfiguur met gespreide armen. Meestal was het geslacht daarbij niet aangegeven, hoewel tavu gemaakt in het begin van de twintigste eeuw – onder invloed van de Rooms-katholieke missie – soms een mannelijke heilige (compleet met stralenkrans) lieten zien.

De betekenis van de term tavu is te herleiden tot begrippen als ‘begin’, ‘stronk’ en ‘oorsprong’. De benaming refereert aan de stichtende voorouders van een familie, en aan de mythische tijden waarin zij leefden en prestigieuze erfstukken bemachtigden. In de decoraties van veel plankbeelden zien we dit laatste prachtig terug. Beroemde familie-sieraden, zoals gouden oor- en borsthangers, zijn weergegeven en etaleren de rijkdom van een groep.

In de praktijk functioneerde een tavu vooral als familie-altaar. Op een balk boven het plankbeeld waren de schedels, nekwervels en beeldjes van belangrijke voorouders aanwezig. Het familiehoofd kon er – als de situatie er om vroeg – offeren aan alle overleden verwanten tezamen en zich verzekeren van alle in de groep aanwezige voorouderlijke kracht. Om daarbij het hoofd een zitplaats te bieden, was aan sommige tavu zelfs een bankje bevestigd.

Dit plankbeeld is waarschijnlijk afkomstig van het zuidelijke Selaru. Veel tavu van dit eiland hebben identieke kenmerken, waaronder – ter hoogte van het gezicht van de mensfiguur – het motief van een dier in duel. Het gaat hier om het embleem van een familie: een mythisch totemdier, in dit geval een tweekoppige vogel, waarschijnlijk een haan. De prooi in de snavel duidt op zijn enorme kracht en onoverwinnelijkheid.

Op Sumba is een mamuli een oorhanger van edelmetaal die alleen wordt gedragen bij ceremonies. Bij de gouden juwelen die als grafgift worden meegegeven om de dode ook in het hiernamaals een weelderig leven te gunnen, behoren mamuli tot de allerbelangrijkste. De kostbaarste mamuli zijn familie-erfstukken, tanggu marapu, ‘wat toebehoort aan de voorouders’.

Ze zijn van de kabihu, de clan, en worden doorgegeven aan de volgende generaties. Ze hebben verschillende namen: ‘ogen van de overledene’, ‘gestalte’ van de geest van de doden of ‘mat’ waarop de voorouders kunnen zitten. Als bewijs van de status van een overledene van adellijke afkomst worden mamuli na de begrafenis ook als decoratie in de grafsteen gegraveerd.

Deze gouden mamuli pawihi, ‘mamuli met voeten’, heet buti wilak, ‘achteromkijkende apen’. Eind negentiende eeuw werd dit heel bijzondere erfstuk buitgemaakt door het leger van een van de kleine staten van Sumba, in een oorlog met het kleine eiland Salura, niet ver van de zuidkust van Sumba.

Francine Brinkgreve

Dit intrigerende stenen beeld werd begin vorige eeuw aangetroffen op een Tanimbarese offerplaats. Deze lag te midden van de velden bij het dorp Lorwembun op Yamdena, het hoofdeiland van de Tanimbar-archipel. In zijn soort is het uniek. Op de Tanimbarese tuinen werden wel vaker beelden geplaatst. Maar gewoonlijk waren deze van hout, en doorgaans waren ze zeer ruw gesneden.

In het algemeen representeerden de tuinbeelden geen directe voorouders. Grofweg hadden ze betrekking op wezens die tot twee spirituele categorieën behoorden. Het ging of om zogeheten matakau, beelden van ‘verre voorouders’ die de oogst tegen diefstal moesten beschermen, of om beelden van ‘aardgeesten’, wezens die werden gezien als de eigenaren van de grond en met vruchtbaarheid werden geassocieerd.

De matakau (Moluks Maleis) waren eigenlijk waarschuwingstekens. Ze kwamen voor in allerlei soorten en maten, veelal in de vorm van dierfiguren. Gewoonlijk werden ze op goed zichtbare locaties bij de velden geplaatst, om potentiële dieven af te schrikken. Personen die desondanks tuinproducten durfden mee te nemen, zouden door hun bovennatuurlijke krachten worden gedood.

De ‘aardgeesten’ – hier gerepresenteerd door dit bijzondere tuinbeeld – vormen een geheel andere categorie. Gezegd wordt dat het om wezens gaat die de eilanden, eerder dan de mens bewoonden, en daarom worden beschouwd als de werkelijke eigenaren van de grond. Bij het aanleggen van een tuin vraagt men hen traditioneel om toestemming voor het gebruik van het land. Bovendien kunnen de aardgeesten de vruchtbaarheid van de grond beïnvloeden. Daarom wordt geregeld aan hen geofferd voor de groei van het gewas.

Hoewel de ‘hurkhouding’ het belangrijkste stijlkenmerk van de voorouderbeelden van de zuidelijke Molukken kan worden genoemd, kwamen ook anders vormgegeven beelden in de regio voor. Vooral op de oostelijke eilanden was nogal wat variatie in de uitbeelding van voorouders aanwezig. Een fraai voorbeeld is deze ‘atypische’ walut van Tanimbar, die eind jaren tachtig van de negentiende eeuw werd verzameld. Een walut (een verzamelnaam op Tanimbar) kan het beste worden omschreven als een ‘zetel voor de ziel’. Evenals als elders in de regio bestaat op Tanimbar de overtuiging dat met de dood het lichaam vergaat, maar de ‘ziel’ van de overledene blijft voortbestaan. Om hiermee te kunnen communiceren, lieten de achterblijvende familieleden tot in het begin van de twintigste eeuw een houten beeldje – een walut – snijden. Dit stelde hen in staat de overledene offers te brengen en te raadplegen. De voorouders spelen op Tanimbar, evenals elders in Indonesië, een onmisbare rol.

Gewoonlijk was een walut enkele decimeters hoog en werd een dode in de ‘hurkhouding’ uitgebeeld. De beelden hadden een vaste standplaats. Ze stonden opgesteld op een speciale locatie op de vliering van een huis of op een balk boven de tavu, het familie-altaar van de adellijke families. Hoewel de stijl van deze walut afwijkt van het normale patroon, kunnen we haar toch typisch Tanimbarees noemen. In veel gevallen werd ze namelijk toegepast bij het snijden van kleine beeldjes uit been, ivoor of hout van enkele centimeters hoog. Deze figuurtjes waren bedoeld om mee te nemen tijdens bijvoorbeeld de jacht of het maken van een verre, gevaarlijke zeereis en dienden als amulet. De kenmerkende stijl van de minibeeldjes wordt in deze hoekige walut fraai weerspiegeld.

Op het kleine eiland Lakor, gelegen in westelijk Maluku Tenggara, telt bij afstamming de vrouwelijke lijn. Het is dan ook niet vreemd dat aan de beelden van stammoeders, luli (‘heilig’) geheten, bijzondere aandacht werd geschonken. Veel luli-beelden zijn dermate fraai dat ze, samen met de huisaltaren van Tanimbar, tot de hoogtepunten van de Zuidoost-Molukse sculptuur worden gerekend. Een luli kan op geheel verschillende manieren zijn vormgegeven. Enerzijds kan het gaan om een vrij realistisch uitgebeelde vrouw, voorzien van karakteristieke versieringsmotieven die verwijzen naar de rol van de stammoeder als bron van vruchtbaarheid. Aan de andere kant kan een luli geheel worden gedomineerd door deze motieven, waarbij de vrouwfiguur niet of nauwelijks meer valt te herkennen. Tussen de realistische en abstracte luli komen allerlei mengvormen voor.

Als een stammoeder – zoals hier – realistisch is weergegeven, houdt zij gewoonlijk de armen hoog opgeheven, enigszins zijwaarts in de lucht. De handpalmen kunnen hierbij naar het hoofd of naar voren zijn gericht. Twee versieringsmotieven zijn dominant op de beelden aanwezig: de boot en de boom. De boot is gewoonlijk uitgevoerd met sterk naar binnen gekrulde stevens. Vaak is het motief ter hoogte van de onderbuik aangebracht, maar soms – zoals in dit geval – zien we het ook in de handpalmen. De boom maakt gewoonlijk deel uit van de achtergrond. Meer dan eens is het bovenlijf van de stammoeder echter vergroeid met de vegetatie.

De boot is het belangrijkste vruchtbaarheidssymbool in de zuidelijke Molukken. Het motief staat voor een vrouw waarin, na conceptie, nieuw leven kan gedijen en tot ontwikkeling kan komen. In essentie kunnen we de boot met een baarmoeder vergelijken, iets waaraan het motief – door plaatsing op de onderbuik – ook lijkt te refereren. De zijwaarts gestrekte armen kunnen we eveneens opvatten als de basislijn van een boot. Hieruit ontspruit dan de hoogoprijzende vegetatie, waarmee – zoals ook bij dit beeld – de stammoeder wordt gekroond. Boot en boom laten samen prachtig zien waar een luli voor staat: ze is de ‘heilige’ bron van leven.

Dit fraai gesneden stevenbord was ooit een belangrijk onderdeel van een raa, de grote ceremoniële prauw waarover elk Tanimbarees dorp traditioneel beschikte. Een raa (we hanteren hier de taal van Fordate) was een indrukwekkende vlerkprauw van acht à tien meter lengte, bestaande uit een uitgeholde boomstam, voorzien van hoogopstaande stevenborden. Alleen het voorstevenbord, de kora ulu, was versierd.

Een raa werd niet alleen gebruikt als vervoermiddel, maar fungeerde ook als model van de samenleving. De bewoners van een dorp beschouwden zichzelf als de bemanning van de ceremoniële boot, een denkbeeld dat prachtig werd weerspiegeldin het dorpscentrum. Hier had de rituele dans- en vergaderplaats de vorm van een stenen schip, soms inclusief een gebeeldhouwde voorsteven.

De raa zelf had een symbolische betekenis die bij dit alles aansloot: zeer waarschijnlijk representeerde de boot het huwelijk van de stichters van het dorp. Veel wijst er op dat de romp de stammoeder vertegenwoordigde, en de kora ulu – als een soort kapitein – de stamvader. Door het stevenbord bij de bouw op de boomstam te plaatsen, stapte de stamvader als het ware aan boord – de vereniging van man en vrouw bracht zo de samenleving ‘in de vaart’. De bordversieringen presenteerden de stamvader hierbij als een groot jager en koppensneller. Dierfiguren als een haan, slang of – zoals in dit geval – een hond, verwijzen op Tanimbar naar dapperheid en dodelijke kracht. Aan de voorzijde van het bord hingen bovendien ‘trofeeën’: aaneengeregen Ovula-schelpen die gesnelde koppen symboliseerden. De raa wordt op Tanimbar al sinds de ngentiende eeuw niet meer gemaakt. Veel stevenborden zijn echter behouden gebleven. Als een boot te oud was om te varen, demonteerde men de kora ulu en werd deze aan een woonhuis gehangen. Een oud stevenbord mocht nooit voor een nieuw vaartuig worden gebruikt.

Reizigers die eind negentiende eeuw de eilanden van westelijk Maluku Tenggara bezochten, keken in sommige dorpen hun ogen uit. Bij feesten werden er schitterende gouden sieraden aan koorden om de hals gedragen. Hierbij ging het – in het Moluks Maleis – vooral om mas piring, ‘gouden borden’ en mas bulan, ‘gouden manen’. De kostbaarheden werden in diverse soorten en maten aan de buitenwereld getoond. Naast opsmuk speelden ze bovendien een maatschappelijke rol. Samen met andere gouden objecten werden ze gebruikt voor de bruidsprijs, voor het voldoen van boetes, en voor toepassingen in een meer economische sfeer.

De term ‘goud’ moet niet al te letterlijk worden genomen. Bij het overgrote deel van de ‘manen’ en ‘borden’ gaat het om een legering van goud en zilver. Westers muntgeld vormde eeuwenlang het basismateriaal waaruit de sieraden werden geslagen. Bij de laatste edelsmeden op Kisar waren Hollandse gouden tientjes en zilveren rijksdaalders favoriet. Om de legering wat meer op het roodgeel van zuiver goud te laten lijken, werd een eindbewerking met salpeter uitgevoerd.

De door drijfwerk aangebrachte decoratiepatronen waren waarschijnlijk nauw verbonden met de rol van mas piring en mas bulan in de samenleving. De sieraden waren belangrijke statussymbolen in een harde maatschappij, waarin veel draaide om het hooghouden van familiereputaties. Zowel mas piring als mas bulan representeerden ‘overwinningstekens’ van door legendarische voorouders gevoerde oorlogen. Diverse sieraden hadden een eigen verhaal en mochten – als ‘heilig erfstuk’ – onder geenbeding aan het familiebezit worden onttrokken. Goed verpakt in doosjes en doeken, werden ze in speciale pusaka-manden bewaard. Behalve op hoogtijdagen. Dan werden ze voorzichtig te voorschijn gehaald en vol trots aan de buitenwereld getoond.

Bij het zien van schedels in ceremoniële huizen of bij mensen thuis concludeerden blanke bezoekers vaak dat ze te maken hadden met een koppensnellerssamenleving. Dat is een te ondoordachte conclusie. In veel gevallen gaat het namelijk om voorouderschedels en niet om gesnelde schedels. In noordwest Nieuw-Guinea (vroeger Geelvinkbaai genoemd) werden schedels van invloedrijke voorouders bewaard in een houten omhulsel. Dit werd een korwar genoemd. Deze korwars werden doorgaans in huizen bewaard en men geloofde dat de zielen van de voorouders er in aanwezig waren. Er werd geofferd aan de korwars en men verwachtte steun van hen, vooral bij de oorlogsvoering. Als een korwar niet meer effectief bleek te zijn, ging men ervan uit dat de ziel van de voorouder vertrokken was. De schedel werd vervolgens begraven en maakte plaats voor een schedel van een meer recent overleden voorouder.

Pieter ter Keurs

1 - Het beschreven ritueel behoort tot de cultuur van de eilanden Dawera en Dawelor in de Babar-archipel. De traditie kan echter representatief voor veel Molukse culturen worden genoemd.

2 - Naast hanen en honden is in OostIndonesische mythen een keur aan ‘dierlijke bondgenoten’ te vinden, waarbij zeedieren overheersen. In Nusa Tenggara eist de krokodil een hoofdrol op, hoewel ook vogels hier frequent als ‘totemdier’ worden genoemd. Op Sulawesi fungeren ‘heilige slangen’ als bondgenoten van Toraja-vorstengeslachten. Gezegd wordt dat ze in de vorsten kunnen varen, die hierdoor uitermate dapper worden (Kruyt 1938: 475-476). Het beeld in WestIndonesië is minder eenduidig. Hoewel tijgers en krokodillen als ‘assistenten’ van vorsten en stamvaders optreden bij de Lampung, de Batak, de Minangkabau (drie Sumatraanse culturen) en op Nias, lijken ze in Kerinci (een streek in Centraal-Sumatra) en op Mentawei als ‘aardgeesten’ te opereren. Mogelijk hangt het verschil samen met het type samenleving: hiërarchisch in plaats van egalitair (zie ook Bakels 2000: 293-337). Op Kalimantan tenslotte, representeert een mythische hond (bekend als aso) waarschijnlijk een ‘oervoorvader’. De gegevens hierover zijn echter vaag.

3 - Zie De Jonge 2005: 187-191.

4 - Zie bijvoorbeeld Feldman 1985 en Schefold 2013.

5 - Zie Rassers VIII-IX in: Fischer en Rassers 1924.

6 - Zie Platenkamp 1991: 10.

7 - Zie Middelkoop 1971: 437.

8 - Zie voor een meer uitgebreide weergave van deze bron Galis 1949: 250.

9 - Zie voor de oostelijke eilanden bijvoorbeeld De Jonge en Van Dijk 1995: 35 en voor Sumatra en Nias Schnitger 1939: 302- 303 en Bakels 2000: 314-320.

10 -Zie voor een bespreking van de beelden van deze ‘heilige moeders’ De Jonge en Van Dijk 1995: 53-57.

11 - Zie ook Kruyt 1938: 455-456.

12 -Zie voor deze relatie op de oostelijke eilanden onder meer Barraud 1990.

13 -Zie voor een kleurrijk verslag van de gebeurtenissen op het feestterrein Bolle 1988: 30-36.

Ancestors & Rituals - Van 11 oktober 2017 t.e.m. 14 januari 2018 - BOZAR / Paleis voor Schone Kunsten, Brussel

• Bakels, J. - 2000 Het Verbond met de Tijger. Visies op mensenetende dieren in Kerinci, Sumatra. Leiden, CNWS Publications Vol. 93.
• Barraud, C. - 1990 Wife-givers as Ancestors and Ultimate Values in the Kei Islands, In: Bijdragen tot de Taal, Land- en Volkenkunde 146: 193-225.
• Bolle, L. - 1988 De tugu van de Toba Batak: een graf als monument en baken, In: V. Dekker, R. Schefold en N. de Jonge (red.) Apa kabar, Indonesia? Oude tradities, nieuwe tijden, 30-36, Meppel, Edu’Actief.
• Feldman, J. (ed.) - 1985 The Eloquent Dead. Ancestral Sculpture of Indonesia and Southeast Asia. Los Angeles, UCLA Museum of Cultural History.
• Fischer, H.W. en W.H. Rassers -1924 Catalogus van ’s Rijks Ethnografisch Museum, Deel XVI, De Oostelijke Kleine Soenda-Eilanden, Leiden, E.J. Brill.
• Galis, K.W.- 1949 Een en ander over de sociale structuur in Kauer / Een en ander over de religieuze structuur in Kauer, In: Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde, Deel 83, Bandoeng
• Jonge, de N. - 2005 Collectors on Distant Islands, East Indonesia, In: E.S. Hardiati and P. ter Keurs (eds.) Indonesia. The Discovery of the Past, 172–202, Amsterdam, KIT Publishers.
• Jonge, de N. - 2013 Life and Death in Southeast Moluccan Art, In: R. Schefold (ed.) Eyes of the Ancestors. The Arts of Island Southeast Asia at the Dallas Museum of Art. New Haven, Yale University Press.
• Jonge, de N. en T. van Dijk - 1995 Forgotten Islands of Indonesia. The Art and Culture of the Southeast Moluccas. Singapore/Leiden, Periplus Editions.
• Kruyt, A.C.- 1938 De West-Toradjas op Midden-Celebes, Deel II, Verhandelingen der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen Nieuwe Reeks, Deel XL, Amsterdam.
• Middelkoop, P.- 1949 Een studie van het Timoreesche doodenritueel. Verhandelingen van het Koninklijk Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen LXXVI, Bandoeng, A.C. Nix & Co.
• Middelkoop, P. - 1971 Nai Tirans en Nai Besis in kosmische huwelijksrelatie met de krokodil, In: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 127: 434-451.
• Platenkamp, J.D.M. - 1991 De waarde der dingen. Ceremoniële geschenken van de Tobelo. Den Haag, Museon.
• Schefold, R. (ed.) - 2013 Eyes of the Ancestors. The Arts of Island Southeast Asia at the Dallas Museum of Art. New Haven, Yale University Press.
• Schnitger, F.M. - 1939 De symbolische verslinding, In: Cultureel Indië, Eerste Jaargang: 302-303, Leiden, E.J. Brill.