Herisemmolen in Alsemberg - Economuseum voor papier, karton en aandrijftechnieken

Wat is bompapier of lederkarton? Waartoe diende een hollander? Hoe meer we van papier vervreemden, hoe kostbaarder ons collectief verleden dat de Herisemmolen in Alsemberg is.

Langs welke kant men ook afdaalt in de Fabrieksstraat in Alsemberg, de gebouwen en bijgebouwtjes van de papiermolen Herisem en de voormalige Cartonnerie Winderickx lijken wel op te gaan in het landschap. Dit is de vallei van de Molenbeek, die in Sint-Genesius-Rode ontspringt en in Lot uitmondt in de Zenne. Met haar grote verval was de beek erg geschikt voor watermolens. Eerst waren dat graanmolens, maar toen vanaf de achttiende eeuw de vraag naar papier voor de administraties groeide, werden ze ingezet voor de papiernijverheid waarvoor het zuidwesten van Brussel bekend zou worden. De Herisemmolen, die al een papiermolen was in 1536, is daarvan nog de enige getuige.

Van alle investeringen die in de loop van de geschiedenis werden gedaan, is de installatie van een bovenslagwiel in 1837 opmerkelijk. Toen kreeg de Molenbeek over een lengte van 180 meter een nieuwe bedding en werd er een kunstmatige arm gegraven waardoor het water voortaan het waterrad bovenaan raakte. De vierkante fabrieksschoorsteen is een overblijfsel van de kartonfabriek die met geavanceerde procedés de papierproductie naar een hoger niveau tilde. Het lederkarton voor schoenzolen van Cartonnerie Winderickx veroverde de wereld. Het archief van de Herisemmolen bevat bestellingen uit Egypte, de Verenigde Staten en Japan, die vertaald werden door missionarissen van Scheut. 

Tijdens de recessie van de jaren 1930 gingen koffers vol aandelen verloren. En tien jaar later stopte de Duitse bezetter de toevoer van kolen en grondstoffen omdat de fabrikant niet wilde collaboreren. De niet geregistreerde graanmolen bleef echter clandestien graan malen en de fabriek draaide nog tot alle grondstoffen opgebruikt waren. De afgewerkte producten zouden het startkapitaal vormen voor na de oorlog. Toch liggen de stapels kartonvellen er nog altijd, want de fabriek werd nooit meer opgestart. Er waren nieuwe investeringen nodig – een stoommachine opstarten met een klassieke stoomketel duurt algauw tien uur – en beter uitgeruste concurrenten waren er met de klanten vandoor. In de decennia die erop volgden verkommerde de fabriek. Een beekje baande zich een weg door de gebouwen en de bomen groeiden er binnen. Het gemeentebestuur had bovendien verkavelingsplannen. De eigenaars dienden daarom in 1974 een beschermingsaanvraag in om de afbraak van de Herisemmolen te verhinderen. Maar ook een reddingsoperatie op het terrein was nodig.

Vorige zomer bracht hij opnieuw een bezoek: “Alle machines die toen onder de modder zaten, staan er nu nog. Op de draaibank, waarop de aandrijfschijven van de molen werden gemaakt, zijn we letterlijk met onze schop gestoten. Toen we zagen dat het vliegwiel van de Bollinckx stoommachine nog kon tornen, werd duidelijk dat de cilinder nog niet vastgeroest was. Een dergelijke stoommachine was ideaal voor de kleine nijverheid omdat er nog met hamer en beitel aan te sleutelen valt. Onze dia’s belandden in Passage 44 op de eerste tentoonstelling over industriële archeologie: En toen kwam de machine. De hele actie kreeg veel weerklank omdat er toevallig een filmploeg van de BRT (voor de documentaire Het zwarte archief uit 1976) zou langskomen waardoor we nog vlug een scoutsgroep optrommelden, zelfs journalisten kregen toen een schop in de handen geduwd.”

De 17 hectare grote Herisemsite en het volledige machinepark zijn in 1979 als eerste industriële site van ons land beschermd. Met de oprichting van de vzw Herisemvrienden in 1986 kon de restauratie beginnen. In 1991 werd de site door de Europese Commissie erkend als modelproject voor de instandhouding van het architectonisch erfgoed. Dit soort pure actie is volgens Linters belangrijk: “In Nederland bestaan er goed gestructureerde vrijwilligersgroepen voor bijvoorbeeld sluizen of postkantoren. In Engeland is er het charter van de vrijwilliger waar deze medewerkers niet-financiële vergoedingen zoals opleidingen kunnen krijgen, net zoals het vast personeel. Het getuigt van weinig respect voor onze vrijwilligers om ze een hele dag archieven te laten inscannen zonder afwisseling of controle over wat er op het terrein gebeurt. Het vuur wordt door de ambtenarij maar al te vaak uit onze erfgoedcellen gehaald. Vrijwilligers moet je niet lastigvallen met rapporten en SWOT-analysen.”

De wandeling eindigt bij de met klinknagels beslagen lompentrommel met een unieke cilindrische vorm. De lompen gingen samen met kalk en sulfiet via twee ‘mangaten’ de trommel in, waar ze met stoom werden gekookt. Van dan af zwom er geen vis meer in de Molenbeek, en het was er ook voor de arbeiders niet bepaald gezond werk. De snijen trieermachine joeg zoveel stof in de lucht en maakte zoveel lawaai dat ze ‘de duvel’ werd genoemd. De klompen van de jongen die in de industriële droogzaal het karton op de platte radiatoren moest keren werden zo verhit dat hij halverwege zijn dienst een ander paar moest aantrekken.

Tijdens de stoomdagen zijn de stoommachine en een satineerkalander nog aan het werk. De verschillende lagen papier (karton), vooraf geperst en gedroogd, worden dan tussen de walsen weer zacht en glanzend gemaakt. Het is indrukwekkend te zien hoe de centrale as en de grote tandwielen weer andere onderdelen in beweging zetten. Buiten draaien de waterwielen als vanouds. Een houten waterrad drijft dag en nacht een dynamo aan om elektriciteit te maken, een ijzeren waterrad drijft de hollander en de kollergang aan om ambachtelijk papier te maken.