Fin-de-Sièclemuseum - Een museum voor een wereldverzameling

Of over kunst discussiëren, maar dat is ongeveer hetzelfde. Als je de concentratie aan kunstgenot en maatschappelijke relevantie per vierkante meter zou kunnen berekenen, behoort Brussel omstreeks 1900 zeker tot de wereldtop.

Natuurlijk komen de kunststromingen die wij doorgaans associëren met het begrip fin-de-siècle niet uit de lucht vallen. De Franse nieuwlichter Gustave Courbet (1819-1877) is een van de eersten om zijn atelier te verlaten en met zijn schildersezel de natuur in te trekken. Een ‘realist’ is hij, die waarachtige kunst wil maken - geen historische figuren in toneelkleren maar mensen van vlees en bloed, en landschappen waarin je kan verdwalen.

In Brussel is het de Société libre des Beaux Arts die Courbets revolutionaire inzichten vanaf 1868 in de praktijk brengt. Op hun beroemde groepsportret door Edmond Lambrichs staan de leden te glimmen, aangevoerd door Félicien Rops, Constantin Meunier en figuren als Dubois, Artan en Baron – mindere goden die vaak sublieme landschappen hebben afgeleverd, doorgaans klein van formaat en gevat in massieve, brede lijsten. Hun verhoudingen herinneren aan Japanse prenten, en dat is geen toeval. Met de Wereldtentoonstellingen waait de Oosterse kunst op de salons naar binnen.

In Courbets spoor komt het leven zelf in beeld, al dan niet rechtstreeks met het paletmes in de materie gehouwen. Daar begint het verhaal van de moderniteit dat het Fin-de-sièclemuseum wil vertellen. Een weids geborsteld overzicht is het geworden, met de nadruk op realisme, impressionisme, pointillisme, postimpressionisme, symbolisme, fauvisme, aarzelend expressionisme en alles wat de kunst onderweg op zijn weg tegenkwam, van precieuze burgertaferelen tot arbeid en armoede in verf of brons. Bovendien gooide de artistieke wereld omstreeks 1900 de deuren open voor interieurdesign, architectuur, muziek en fotografie. Zo krijgt de bezoeker meteen een ambitieus programma voorgeschoteld, in een ondergronds parcours met een collectie van wereldniveau. 

Voor het onbetwiste zwaartepunt van de kunst in Brussel rond 1900 zorgen twee kunstkringen die terecht naam hebben gemaakt. Van 1883 tot 1893 zijn Les Vingt (of Les XX) actief. Een jaar later neemt La Libre Esthétique het over tot de Groote Oorlog. Spilfiguur is telkens de advocaat, kunstliefhebber, musicus en verzamelaar Octave Maus (1856-1919). Dertig jaar lang zorgt hij er voor dat Brussel zich als internationale kunstenhoofdstad kan profileren. Zo bouw je een trouw publiek op.

In de herfst van 1883 wordt het lokale artistieke leven grondig door elkaar geschud. Het epicentrum van de eerste aardschok is het Café des Boulevards vlakbij het oude Noordstation. De hoofdrolspelers zijn enkele baldadige kunstenaars die zich na een stevige discussie over het impressionisme hebben losgezongen van hun kring L’Essor – ondanks de ambitieuze groepsnaam die bloeitijd en kracht suggereert, is wat daar gebeurt hen te braaf, te eclectisch en te commercieel. Een twintigtal dissidenten zal de wereld veranderen. De lijst wordt aangevoerd door hemelbestormers als James Ensor, Jef Lambeaux, Fernand Khnopff, Théo Van Rysselberghe en Willy Finch. Dat zij uitgekeken zijn op de pompeuze officiële kunstsalons en de deur van de academie met een luide klap achter zich dicht hebben getrokken, verbaast niemand, maar voortaan kan zelfs het gematigd progressieve L’Essor hen niet langer bekoren.

Wat zij doen is verre van ongezien. Wie er in die dagen tijdschriften als L’Art moderne of La Jeune Belgique op naslaat, struikelt om de haverklap over verhalen waarin kunstenaars overal in Europa hun eigen weg gaan en iets nieuws bedenken: een blad, een kring, een stijl.

De nieuwlichters hebben een goudader aangeboord. Voor de opening van hun tweede salon in 1885 daagt al een parterre van ministers, senatoren en aristocraten op. Twee jaar later komen er meer dan duizend genodigden kijken naar Seurats grote doek Un dimanche après-midi à l’île de la Grande Jatte, dat in Brussel een kleine pointillistische storm ontketent. Paul Signac, die de vernissage samen met Seurat bijwoont, bericht aan zijn Parijse collega Camille Pissarro dat het schilderij door de grote drukte nauwelijks te zien is. Een “massa volk, een enorme toeloop, zeer bourgeois en anti-artistiek” heeft hem de zaal uitgedreven.

Natuurlijk staan alle kranten vol met felle stukken over de dunne lijn tussen kunst en kladwerk. Een tijdschrift meldt dat zelfs het skelet van de iguanodon op de binnenplaats van het museum zich niet lekker voelt. Dokters vrezen dat de nabijheid van zo veel ziekelijke stippelkunst het beest fataal wordt. Maar ook het mondaine karakter van de opzet wordt stevig in de kijker gezet. Als mantra’s zoemen bijzinnen over de knappe vrouwen, de modieuze toiletten en geurtjes door de Brusselse cafés. Een verslaggever meldt dat het dit jaar bij Les XX naar het modieuze parfum Cherry blossom ruikt. Karikaturisten scherpen hun potloden om parodieën van de bizarre kunstobjecten en van de snobs die ernaar kijken, neer te zetten.

Ook een verdwaalde geschiedenisstudent met anarchistische sympathieën is present op de vernissages. In februari 1892 is August Vermeylen net geen twintig jaar jong. Straks gaat hij de wereld van de letteren te lijf met zijn tijdschrift Van Nu en Straks, maar eerst maakt hij nog een ommetje langs het museum, op zoek naar illustratoren voor de bladen waaraan hij meewerkt: “Gisteren opening van de XX. Dat wordt zeer plechtig gedaan, zeer select… de kaarten kosten 15 fr.! Er waren daar een hoop dames met rijkelijke en extravagante kleêren, en juffers met artiestieke koppekens, die me hebben doen droomen. Ook… al de ‘prinsen der Critiek’, met smerige koppen niet een zier artiestiek. Daar een half uur gesproken met Maeterlinck, kennis gemaakt met Valère Gille en Théo Van Rysselberghe. James Ensor teruggevonden.”

Vermeylen ontmoet er ook nog de Nederlandse schilder Jan Toorop, “een groote type uit Java, met geel vel en zeer zwart haar, vlezige lippen, heel curieus.” Met Ensor, die tijdens de salon vijf werken verkoopt, hijst hij grote pinten scotch; voor de maand om is, zal het duo nog een nachtje gaan stappen in het gezelschap van het varken dat ze bij een tombola hebben gewonnen. Het Brusselse kunstenaarsleven speelt zich niet alleen in de museumzalen af.

Precies dertig jaar duurt het feest: tien keer Les XX en twintig salons van La Libre Esthétique, het vervolgverhaal dat Maus vanaf 1894 zal schrijven. Op de vooravond van de Grote Oorlog heeft Brussel zowat alles gezien wat ertoe doet. Cézanne en Bonnard, Laermans en Wouters, Van Gogh en Gauguin. Breitner en Thorn Prikker. Boekbanden van Henry van de Velde. Japanse prenten. Complete interieurs in art nouveau. Glaswerk uit de ateliers van Nancy, die andere hoofdstad van de zwierige stijl die na een korte bloei zal wegkwijnen. Ook aarzelende fauvisten en een verdwaalde expressionist komen in beeld. Zo goed als alle nieuwe stijlen en stromingen zijn in Brussel op de afspraak.

Octave Maus en zijn talentscouts zijn hooguit in een wijde boog om de kliek van de jonge Picasso en de futuristen heen gefietst, en na de eeuwwisseling wil het niet meer zo goed vlotten. Maar de Regentschapsstraat en de Hofberg bij het museum zijn onbetwistbaar de cardo en decumanus van de hedendaagse kunst, de virtuele intersectie van Wenen, Glasgow en Parijs.

Een andere figuur uit Toorops vriendenkring is een bevoorrechte getuige van het grootse en meeslepende bergingswerk dat Les XX jaar na jaar realiseren: Johan Thorn Prikker, in 1893 eregast tijdens hun laatste salon.

Tegen twaalven loopt de schilder in het museum naar binnen, waar hij wordt opgewacht door een keurig gezelschap en door een reeks kunstwerken met wereldklasse: een tapisserie van Henry Van de Velde, ontwerpen van Georges Lemmen, “dingen van James Ensor, meer curieus dan mooi, met de allergekste voorstellingen er op, er was er een met wel duizend figuurtjes, en onmogelijke titels van drie regels lang, met woorden als ‘bombardement, flutes, signaux etc., etc. […] Ik heb daar enorm succes, de lui verdringen zich voor mijne schilderijen, troepen publiek stonden er voor op de opening, ze begrepen er natuurlijk niets van, je hadt de praatjes van die lui eens moeten hooren. ’t Was zoo leuk, ik kon er bij gaan staan, want ze kennen mij niet in Brussel…”

Na een ommetje langs de Vlaamse primitieven in het museum voor oude kunst – het lijkt wel een treinstation, zonder “de deftige rust van ons Rijksmuseum” – houdt Thorn Prikker het voor bekeken. Het werk van Wiertz in diens atelier bij het Leopoldspark kan hem niet bekoren: “Wat is dat daar een vuile boel, wat een lamme dingen allemaal, je wordt er gewoon half gek van als je er in rondkijkt…”

Nee, geef hem maar Degouve de Nuncques en Minne, of andere vaardige Belgen als Van Rysselberghe. Holland is het ergste wat een mens kan overkomen, verzucht de schilder. Naar het zuiden moet je gaan. “Zoodra de bodem rotsachtig wordt in ons land, beginnen de lui te veranderen, en ten goede.”

De expositie van februari 1893 – de salon waar Thorn Prikker zo hartelijk wordt ontvangen – is dus de zwanenzang van het gezelschap. Alle twintig de leden sturen werken in. De grote Franse symbolistische dichter Paul Verlaine himself zal een lezing over poëzie houden, en naar goede gewoonte treedt het kwartet van Eugène Ysaÿe aan met nieuw werk van componisten als Chausson, Fauré en Lekeu. Het zijn echter vooral de twee zalen vol decoratieve kunstvoorwerpen die de toon zetten voor het vervolg, dat langzaam in Maus’ hoofd rijpt. Het volgende voorjaar zal hij zijn nieuwe geesteskind voorstellen. Voortaan is hij de enige kapitein aan boord. Geen gedoe meer met basisdemocratisch gepalaver en botsende ego’s van nukkige artiesten, maar gewoon een jaarlijkse salon voor avant-gardekunst uit de bekende coterieën en veel aandacht voor exclusief design. In februari 1894 houdt Maus zijn eenmansonderneming La Libre Esthétique boven de doopvont, een privéspeeltuin waarin de voormalige secretaris van Les XX volop zijn zin kan doen. Dat dit avontuur uiteindelijk twintig jaar lang zal duren en in 1914 slechts door een wereldbrand tot stilstand wordt gebracht, kan geen mens voorspellen.

Met zijn beide projecten zal Maus uiteindelijk een dertigjarige oorlog voeren tegen de slechte smaak. La Libre Esthétique trekt de lijnen gewoon door, al verplaatst Maus hier en daar een accent. Théo Van Rysselberghe levert het omslagontwerp voor de catalogus, een gestileerde cyclamen, die tot de laatste salon van 1914 gebruikt zal worden. Voortaan ontfermt de violist Ysaÿe zich over het concertenprogramma. De deelnemers van de salons zijn grotendeels dezelfden – zelfs de nukkige Ensor blijft aan boord; vanaf 1895 doet hij weer geregeld mee. Hoe langer hoe meer stelt de man uit Oostende zich op als een buitenstaander en een commentator. 

Ook Maus’ nieuwe project is een schot in de roos. In 1894 is de Franse nieuwlichter Paul Gauguin te gast in Brussel. Hij bewondert er vooral Redon en Toorop. Creaties van Claude Debussy en voordrachten van de Antwerpse duizendkunstenaar Henry Van de Velde en de Franse schrijver André Gide klinken op in de zalen. De zingende diva Georgette Leblanc – die met tussenpozen fungeert als minnares van Maurice Maeterlinck – laat zich de bewondering van het publiek welgevallen. De lijst van primeurs die Maus de volgende jaren naar Brussel haalt is eindeloos: Britse prerafaëlieten, volledige interieurs van Horta en de Luikse meubelontwerper Gustave Serrurier-Bovy, nieuw werk van Pierre Bonnard en Edvard Munch, kostuumontwerpen van Léon Bakst voor de Ballets russes en Japanse prenten uit de collectie van spoorwegingenieur en bankier Adolphe Stoclet, prille beeldhouwwerken van Ferdinand Schirren en in 1913 het Zotte geweld van Rik Wouters.

Octave Maus en zijn kunstbroeders van Les Vingt kijken resoluut over de grenzen naar wat er in de andere metropolen aan de gang is. Daarbij fungeren heel wat Vingtistes als talentscout. 

Vooral Théo Van Rysselberghe houdt de vinger aan de pols. Hij is het die Henri de Toulouse-Lautrec ontdekt en naar Brussel haalt. Ook de dichter Emile Verhaeren doet zijn duit in het zakje. In Parijs maakt hij in 1886 kennis met Seurats neo-impressionistische manifest Un dimanche après-midi à l’île de la Grande Jatte; hij stelt Maus voor, het wandvullende doek op de volgende salon te exposeren.

Het trio Finch, Lemmen en Khnopff verzorgt de Londense connectie, wat er onder meer toe leidt dat Whistler en enkele kunstenaars uit de Arts and Crafts in Brussel worden ingehaald. Jan Toorop brengt verwante Nederlanders aan, maar organiseert ook een omgekeerde beweging; hij zorgt ervoor dat de Twintigers in Amsterdam en Den Haag kunnen exposeren.

Fellow traveller Eugène Boch, broer van Anna en neef van Maus, ijvert ervoor dat Van Gogh en Gauguin uitgenodigd worden.  In Maus’ Brusselse rovershol is zowat de hele Europese avant-garde te gast.

In het décor suggestivement moderne van La Libre Esthétique – voor de rake typering tekent het cultuurtijdschrift La Belgique Artistique et Littéraire – ontdekt de jonge Mechelse kunstenaar Henri Wouters in het voorjaar van 1909 werk van Paul Signac en de Nabis, vrouwenportretten van Renoir en Van Rysselberghe en vooral een van de meesterwerken die dat jaar uit Frankrijk zijn aangevoerd.

Pierre Bonnards L’eau de cologne (ca. 1908) is het bijna vloeibare naakt in tegenlicht dat meer dan een eeuw later geldt als een van de absolute topstukken in het Finde-sièclemuseum. Tussen haar wastobbe en de sofa die krioelt in rozig wit, rekt een vrouw zich uit – is het Bonnards muze Marthe of een gelegenheidsmodel dat poseert in het cabinet de toilette van zijn atelier in Montmartre?

Vlekjes geel lichten op, krullen van het nobelste grijs en groen dwarrelen rond in de kamer. Bonnard, zo merkt de dichter Bernard Dewulf op, stipt en streept, stopt zijn doeken ‘boordevol kleur, niet tot aan maar tot over de rand’. Daar heeft hij een goede reden voor: er mogen geen gaten zijn. Licht trilt, vormen lopen in elkaar over. Onder Bonnards volgelingen nemen Henri Matisse en Henri Wouters, die nu voorgoed Rik heet, het voortouw. Dat het Naakt in tegenlicht vandaag in het museum het gezelschap krijgt van een van Wouters’ fauvistische vrouwenportretten, is een mooi eresaluut.