Beelden van verpakking - Ria Verhaeghe verzamelt om de wereld te vatten
Artikel
Straks zijn haar drie zonen afgestudeerd en gaan ze het huis uit. Ria Verhaeghe heeft haar artistieke carrière lang ondergeschikt gemaakt aan haar taak als moeder. Ze is dan ook een laatbloeier, een vrouw die niet zo nodig in the picture hoeft te staan, maar die op een rustige en doorgehouden manier haar ding doet. Ze heeft al een hele weg afgelegd.
Human Intrest, 1996-2006
Beelden knippen en plakken
Het moet een goede vijftien jaar geleden zijn dat ik voor het eerst op haar atelier kwam, een atelier in een groot patriciërshuis langs de Spinolarei te Brugge. Ze heeft er een ruime zolderkamer tot haar terrein gemaakt. Ook nu nog staan die woorden op de schuine wanden geschilderd, woorden die me toen al troffen: 'Willen' en 'Voelen' aan de ene kant, 'Denken' en 'Doen' aan de andere kant. Tussenin, op de rechte muur aan de binnenkant van de voorgevel, staat kloek en eenvoudig 'Ik'. Destijds vond ik het al een ambitieus programma, ik blijf bij die gedachte. Maar het is wel een programma dat Ria Verhaeghe consequent in uitvoering brengt.
Het atelier is in de loop der jaren toch enigszins veranderd, het is misschien wel minder 'artistiek' geworden en meer een denkplaats, een werkplaats waar ideeën gestalte krijgen. De computer staat er prominent op de werktafel en twee archiefkasten bevatten zowat de kern van haar oeuvre. Sedert vele jaren doorploegt Ria Verhaeghe tal van kranten en tijdschriften op zoek naar beelden. Ze zoekt niet naar het pakkende beeld of naar de meest gelauwerde persfoto's, ze zoekt beelden zoals die dagelijks in alle kranten staan. Ze kijkt verder dan het beeld als zodanig. Ze ziet details die ons als gewone krantenlezer minder of zelfs helemaal niet opvallen. Zo haalt ze er de vrouwen met lege manden (Women with empty basket) uit en catalogeert ze. Of de doden. Ze houdt nauwkeurige statistieken bij van de lijken die getoond worden in de kranten (ze noemt ze Verticals). Zo heeft ze een beeldarchief opgebouwd van vele duizenden foto's. Ria Verhaeghe knipt die uit en kleeft die in zelfgemaakte bundels. Die bundels hebben alle een gelijkaardige kaft, met name van de beursberichten uit diezelfde kranten die ze dagelijks raadpleegt.
Ze begon met die verzameling in de loop van 1992. Haar belangstelling ging toen sterk uit naar de doden, de weergave van lijken. Ze is verpleegster geweest en is vertrouwd met de dood. Het Boek der Kampen had haar sterk aangegrepen en ze maakte fotokopieën van foto's uit dat boek. Later werden de kranten en magazines haar bronnenmateriaal. Van die foto's maakte ze aangrijpende werken. Meestal gaf Ria Verhaeghe enkel de figuur weer, zonder omgevingsdetails. De figuur schilderde ze meerdere keren of gaf ze op één of andere wijze weer, telkens in een lichtere versie. Op die manier ontstonden soms imposante, altijd pakkende veelluiken. De kijker kan amper vermoeden dat het eigenlijk een dode betreft, er gaat immers een grote kracht en dramatiek uit van die panelen. De kunstenares toont de figuren steeds vertikaal, nooit liggend en dat speelt een grote rol. Belangrijk was ook de manier waarop ze die figuren vastlegde. Ze gebruikt alle mogelijke middelen, in 1992 nog het fotokopieerapparaat en carbonpapier, nu de computer. Het herhalen van het beeld, het repetitieve was essentieel, als een mantra, om de betekenis diep te laten doordringen en nawerken.
Matrix van de provisoria, 2005
Een klassement dat veel verteld
Het basiswerk van Ria Verhaeghe blijft het archief, ze noemt dit de Provisoria. Dit vormt de bron waaruit ander werk ontstaat. De indeling die ze heeft uitgedacht, bestaat - met enkele kleine wijzigingen - reeds een achttal jaar. De foto's worden uitgeknipt, bewerkt en ingekleefd. Ria Verhaeghe catalogeert ze en voorziet ze van een datumstempel en nummer. Later scant ze die foto's in en gaat ze verder bewerken. Twee afstuderende ingenieurs hebben een speciaal computerprogramma voor haar geschreven. Het laat haar toe om met tal van variabelen te werken, grafieken op te stellen en vergelijkingen op te zetten.
Haar zeer eigen indelingssysteem vertelt veel. Het systeem wordt regelmatig gewijzigd doordat er uitbreidingen komen. Er zijn de drie grote delen, onderscheiden door een hoofdkleur en een vorm. Het schema rechts zegt al iets meer.
Deze indeling lijkt eigenaardiger dan ze in werkelijkheid is. Door op die manier te archiveren wil Ria Verhaeghe eigenlijk vat krijgen op de wereld, iets wat we toch allemaal wat in ons hebben. Het verzamelen zit ons in het bloed als ver relict van onze vroege voorouders voor wie het nodig was om te overleven. Nu doen we het om mentaal stand te houden.
Human Interest gaat in de eerste plaats over mensen. Eerst zijn er de springers (Icarus), de durvers. Hier passen bijvoorbeeld beelden van kindsoldaten. Die staan voor de Verticals, de doden, vanuit de logische bedenking dat je eerst diegenen hebt die risico's nemen en dan diegenen die gestorven zijn. Ze maakt binnen die reeks onderscheid tussen foto's van individuele doden, beelden van groepen van lijken (bijvoorbeeld bij massagraven) of lijken van kinderen.
Daaruit volgen logischerwijze de W.W.E.B. (Women with empty basket) als de treurende moeders, de piëta's. Tenslotte de Trümmerfrauen, die vrouwen (en mannen) die zorgen voor de opkuis, voor het wegwerken van de sporen van al dat geweld...
De tweede grote categorie Fusion betreft beelden onder verdeeld in groepen die eerder te maken hebben met de manier waarop men kijkt en hoe de foto's zich presenteren. In Simulacre gaat het over schaduwen of over schijnbeelden, beelden waarin je iets herkent wat er eigenlijk niet is. Move is nogal voor de hand liggend een verzameling van beelden die beweging weergeven of suggereren. Onder de dubbelzinnige titel M.U.D. (wat staat voor Multi use dimension) komen de beelden die voor verschillende interpretaties vatbaar zijn. Alien zijn vreemde of bevreemdende beelden, Beauty bevat foto's van mooie voorwerpen, daarom niet per se mooie foto's en Icon toont foto's als ikonen, beelden die erg vaak terugkeren, die voor ons dan ook zeer herkenbaar zijn en bijna altijd verwijzen naar zekere oermodellen.
Links en rechts boven: Cover verzamlboekje WWEB 10, 2000
Onder: Collage Emballage, 2005
Glenden (komt eigenlijk van het dislectisch uitgesproken woord 'legenden' ) is een merkwaardige verzameling van dubbelbeelden. Soms overlappen de foto's in de kranten elkaar aan weerskanten van een blad en ontstaan er op die manier, wanneer men het blad tegen het licht houdt, bijzondere en bij wijlen zelfs ongewild betekenisvolle combinaties. Ooit hield Ria hierrond een merkwaardige tentoonstelling. Deze beelden zitten niet in de digitale beeldbank maar behoren uiteraard tot het archief.
Tenslotte is er de derde grote categorie: de Mindwaves. Het gaat hierbij vooral om de vorm van en in het beeld. Van Emballage zegt de kunstenares zelf:
"Volgens mij het ultieme trefwoord, mocht ik één groep moeten kiezen is het dit, soms heb ik echt het gevoel dat alles uiteindelijk emballage, verpakking is."
Connection gaat over verbindingen, nogal letterlijk op te vatten. Collection lijkt me duidelijk: het gaat over verzamelingen van mensen (Human), voorwerpen (Realea) of reeksen van opeenvolgende foto's (Strip) iets wat meer en meer voorkomt in kranten door het gebruik van gsm-camera's van mensen 'die erbij waren'.
Uiteindelijk wordt de indeling afgesloten met Textures of hoe formaties zich tonen waarbinnen ze vier onderverdelingen heeft gemaakt: Fourche (tweespalten), Circle, Amorf (staat voor het chaotische) en Geometric (het geordende).
Boven: Ecce Homo I, 1992, mixed media, 150 x 50 cm
Onder: 3 x 40.000" mixed media, 120 x 40cm
Meten is weten
Door beelden te bewerken, te combineren, op elkaar te laten volgen, maakt ze boeiende en op een zeer poëtische manier verhelderende films. Zo herinner ik me een bijzonder mooie montage van een reeks tweespalten met als titel uiteraard Fourche.
Ze verzamelt beelden en ze zegt tussendoor: "Er moeten geen beelden meer bijkomen, er zijn er genoeg!" Het is een verzuchting. Ik kan niet geloven dat ze het echt meent, want zelf zorgt ze voor nieuwe beelden. Of bedoelde ze misschien dat alle beelden al gemaakt zijn en dat alle 'nieuwe' beelden eigenlijk bewerkingen zijn of verwijzingen naar de oerbeelden?
Van haar verzameling beelden maakt Ria grafieken. "Ik ben omringd door wetenschappers. Meten is weten. Van beelden weten we ondertussen dat ze gemanipuleerd worden. Van grafieken stelt men dat minder in vraag." Maar die grafieken worden bij haar weer een beeld. Grafieken zijn eigenlijk ook niet zo nieuw in haar werk. Ze werd getroffen door het aantal kinderen die dagelijks sterft van de honger, 40.000! In 1992 turfde ze dit aantal op goudgeschilderde paneeltjes om het te kunnen vatten, om het tot haar te laten doordringen. Het was een meditatieve daad die haar nog sterker bewust maakte van de schande van onze beschaving. Het is duidelijk dat zij (nog steeds) een geëngageerde vrouw is.
Naast haar eigen werk als kunstenaar geeft ze aquarellessen en ze vindt dat belangrijk. Ze bereikt op die manier ruim honderd mensen per jaar en ziet wat dat aquarelleren in hen losmaakt, welke emoties vrij komen, wat een creativiteit in die mensen openbloeit. "Je hebt me leren kijken," vertrouwde één van haar cursisten haar toe. Ze is ontroerd door de dankbaarheid die de mensen betuigen. En het biedt enig tegenwicht tegen het eenzame werken in haar atelier. Een atelier met een schitterend zicht op de reien van Brugge. Ook dat is een beeld dat blijft hangen.
Praktische informatie
Begin volgende jaar organiseert het Fotomuseum Provincie Antwerpen een tentoonstelling met werk van Ria Verhaeghe. Meer informatie over haar projecten is te vinden op de website van Ria Verhaeghe.
