Vijf eeuwen prent en prentkunst, van de 15e tot in de 19e eeuw

Het prille begin van de prentkunst moeten wij situeren rond 1400, toen Europa kennismaakte met een nieuw produkt uit China: het papier. Voordien reeds werden met houten stempels patronen gedrukt op stoffen, zodat eigenlijk het principe van de drukkunst reeds gekend was vóór de uitvinding van Johann Gutenberg (tussen 1394 en 1399-1468) die in 1440 voor het eerst met losse letters drukte.

De ontwikkeling van de prentkunst valt nauw samen met de ontwikkeling van de drukkunst. Prentkunst is trouwens voor een deel drukkunst, hetgeen duidelijk blijkt uit de naamgeving: een prent heette vroeger 'print' en 'printen' betekende drukken. De bedoeling van beide kunsten is dezelfde: op grote schaal een tekst of beeld vermenigvuldigen en verspreiden. Uit de ontstaansperiode van de prent dateren de zgn. 'blokboeken', waarvan er nog enkele bewaard zijn o.a. in de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel.

Een blokboek is een boek samengesteld uit verschillende bladen, waarbij tekst én illustratie uit éénzelfde houtblok werden gesneden en één blok een ganse bladzijde besloeg. Voor deze op papier gedrukte houtsneden tekende de kunstenaar het ontwerp op het houtblok. De gedeelten die bij druk wit moesten blijven werden door een gespecialiseerde ambachtsman weggesneden, een hoogdrukprocédé dus, waarover verder meer. De prenten doen vrij schetsmatig aan en zijn eerder stroef.

Van perspectief, weergave van schaduwen of karaktertrekken van de voorgestelde personages, van verfijning in de uitwerking kan moeilijk sprake zijn. Blokboeken zijn eerder spontaan, vlug begrijpbaar en vooral moraliserend bedoeld. Heel wat exemplaren zijn in de tijd zelf, of later met de hand opgekleurd. Volledige vlakken werden verlevendigd met meestal vrij felle kleuren, zonder dat geprobeerd werd schaduwen te suggereren of de kleuren van bijvoorbeeld de kledij van de voorgestelde personages realistisch te imiteren.

Als voornaamste blokboeken werden overgeleverd: 'Speculum humanae salvationis' (De spiegel der menselijke behoudenis), 'Biblia pauperum' (De armenbijbel), het 'Ars moriendi' (De kunst van het sterven) en het 'Spirituale pomerium' (De geestelijke boomgaard).

Rond 1450 kondigt zich een nieuwe techniek aan, ontwikkeld uit de kunst van de goudsmeden: de gravure. De ets, een techniek naar een procédé van wapensmeden, wordt pas in het begin van de 16e eeuw toegepast. Beide technieken worden verder nog in een apart hoofdstukje toegelicht. De ontwikkeling van de gravure, in hout of koper, betekende de grote stap voorwaarts voor de prent.

Doel van de prentkunst was leren en vermaken. Zo verschenen, als merkwaardige samenloop van omstandigheden, zowel religieuze prenten, uitingen van godsvrucht, als speelkaarten, uitingen van speelzucht, omstreeks dezelfde tijd naast elkaar als oudste producten van de druknijverheid. Hoewel minder relevant voor de beginperiode moet er verder een onderscheid gemaakt worden tussen de kunstprent en de volksprent. De naam volksprent wijst eigenlijk niet op het artistieke gehalte, maar op de bestemming van de prent: het volk, dit in tegenstelling met de kunstprent die voor de burgerij bestemd was. Net als de kunstprent gaat de volksprent van een uiterste eenvoud van uitdrukking tot een geraffineerde vaardigheid, getuigend van een perfect meesterschap van het vak. De volksprenten waren trouwens voor een groot deel de voortzetting van de artistieke tradities uit de middeleeuwen en de renaissance.

Op het einde van de 15e en in de 16e eeuw plukten ook de Nederlanden de vruchten van de renaissance. Van onschatbare invloed was de graveerkunst van de Duitse kunstenaar Albrecht Dürer (Nürnberg 1471-1528). Bij de Dürerprenten treft de gevulde compositie en de sprankelende vitaliteit, de zuivere lijnwerking en de passende arceringen. Dürer vormt onmiskenbaar de overgang van laat-gotiek naar renaissance.

Op het einde van de 16e eeuw en tijdens de Gouden 17e Eeuw stijgt de virtuositeit van de graveurs. De grote voorbeelden in die tijd waren Rembrandt Harmenszoon van Rijn (Leiden 1606-1669) en de Fransman Jacques Callot (Nancy 1592-1635). De Rembrandtprenten zijn meesterwerken in het weergeven van licht en donker. Zonder zich te verlustigen in details komt de meester tot een treffende sfeerweergave. De nadruk ligt op de karaktertrekken van de personages, de kledij of de omgeving is daarbij onbelangrijk. Rembrandt werkt met grijsgradaties die liggen tussen licht en duisternis en komt op die manier in alle eenvoud en rust tot een sterke expressieve kunst. Zijn technisch vakmanschap toont zich in het combineren van de ets, de burijngravure en de droge naald in één prent. Jacques Callot werd bekend met zijn etsen van landlopers en zigeuners, van krijgers en oorlogstaferelen, de weergave van honger, lijden en pijn. De werken van beide kunstenaars werden net als de Dürerprenten, gretig gekopieerd en veel etsers maakten zich de Rembrandtstijl eigen.

De 18e eeuw brengt windstilte in de prentkunst van de Nederlanden. Daarentegen wordt op het einde van de 17e en tijdens de 18e eeuw de aantrekkingskracht van de Franse hoofdstad zeer groot. Ruim verspreid waren gravures naar de werken van Antoine Watteau (Valenciennes 1684-1721). Zijn gezamenlijk werk werd in ongeveer 800 prenten bijeengebracht en heruitgegeven, terwijl de originelen deels verdwenen zijn. Een halve eeuw later zou Jean Honoré Fragonard (Grasse 1732-1802) met zijn galante en vaak erotische scènes de laatste schilder van de 18e eeuw zijn die in Frankrijk de graveerkunst als vrije kunst zou beoefenen en een artistiek niveau kon bereiken dat hoog uitstak boven het werk van al die ambachtslui die schilderwerken nabootsten.

Op het einde van de 19e eeuw geraakten ook de tot dan toe fijner afgewerkte Hollandse volksprenten in verval, de kwaliteit van druk en koloriet werd geringer. De verloedering van de kwaliteit, o.a. door de mechanische vervaardiging, deed de waarde van de prenten dalen. Zo werden de kinderprenten gratis als premie gegeven, bijvoorbeeld bij de aankoop van een pakje thee. Niettemin zijn deze volksprenten nooit verdwenen en vormen zij de basis voor het ontstaan van beeldromans.

Ook hier ligt het niet in de bedoeling een volledig overzicht te bieden van alle middelen waarover een grafisch kunstenaar kan beschikken. Maar in het voorgaande overzicht worden toch wel enkele technieken vermeld die door enige toelichting kunnen verduidelijkt worden. Naar de manier waarop de prent gedrukt wordt, zijn er onmiddellijk drie procédés te onderscheiden: hoogdruk (houtgravure en houtsnede), diepdruk (burijngravure, droge naald en ets) en vlakdruk (lithografie of steendruk).

Hoogdruk is het oudste procédé en was reeds gekend vóór 1400. Op de reproductie van de prent van Theodoor Galle zien we een prentendrukkerij waar men werkt volgens het hoogdrukprocédé. Bij hoogdruk staat het gedeelte van de houtblokken of van de in lood gegoten letters dat moet afdrukken hoger dan de gedeelten die niet hoeven af te drukken.

Linksonder op de prent zien we een drietal letterzetters die de tekst samenstellen aan de hand van de geschreven kopij. In het midden wordt de drukvorm ingeïnkt. Rechts gebeurt het eigenlijke afdrukken van de drukvorm onder de hoogdrukpers. De illustraties die men tussen tekstgedeelten aantreft, zijn meestal houtsneden of houtgravures, omdat men met deze illustratietechnieken het grote voordeel had dat de teksten en de illustraties terzelfder tijd konden gedrukt worden en dat de loden letters en de illustraties daarna in een geheel ander boek, los van elkaar, konden herbruikt worden.

Bij een houtsnede (of xylografie) wordt dus in het drukvlak van het houtblok alles weggesneden dat niet mag afdrukken. Houtsnede is de kunst van de witte naast de zwarte massa. Om te drukken wordt het vlak ingeïnkt met rol of tampon. Alleen de in de hoogte uitgespaarde lijnen of vlakken nemen inkt op, zodat op papier alleen de afdruk van de hoger gelegen partijen zichtbaar wordt. Wanneer het houtsnijmes vervangen wordt door een graveerstift, spreekt men van een houtgravure. De houtgravure veroorlooft fijnere lijntjes, waardoor de grijstonen beter gevarieerd worden, hetgeen de houtgravure zeer geschikt maakt voor reproductie.

Diepdruk vindt zijn eerste toepassing rond 1450. De tweede prent van Theodoor Galle, die een diepdruk is, toont een prentendrukkerij waar gewerkt wordt volgens het diepdrukprocédé. Rechts in de hoek van de prent werkt een graveur, omgeven door een tweetal leerjongens, aan een burijn(koper)gravure. Met een burijn steekt de graveur ieder lijn in spiegelbeeld in een koperplaat.

Elke lijn begint en eindigt met een haarfijn puntje en kan aanzwellen of versmallen naargelang het meer of minder diep steken van de burijn. De graveur maakt dus groefjes in de koperplaat en het is in die onooglijke fijne kanaaltjes dat de drukinkt wordt aangebracht. Zoals in het midden van de prent te zien is, gebeurt het ininkten nadat de koperplaat verwarmd werd, opdat aldus de aangebrachte inkt zachter zou zijn en beter in de groefjes zou dringen.