Tekeningen en traktaten - Architectuur op de Topstukkenlijst

Echte ontwerpen van gotische bouwwerken in de Nederlanden zijn zeldzaam. Vandaar dat de ontwerptekeningen van De Waghemakere en Rombout Keldermans, ook afstammend van een belangrijke familie van architecten, voor het stadhuis in Gent een plaats kregen in de Topstukkenlijst. Het contract van 1517 tussen de schepenen van de keure en de ontwerpers bleef bewaard. Slechts een vierde van dat oorspronkelijke en groots opgezette concept werd vóór 1540 gerealiseerd. Typisch voor grote bouwwerken uit het verleden is de lange bouwfase. Vaak deed zich een probleem voor met de geldschietende of bevoogdende instanties en wijzigden de architecturale plannen naar gelang de smaak van de tijd.

De gevel van het Gentse stadhuis kwam wel volgens plan tot stand en is opgetrokken in laatgotische, flamboyante stijl met afwisselend kalkzandsteen uit Lede en blauwe hardsteen uit Ecaussines. De versierde nissen waren bedoeld voor beelden van de graven van Vlaanderen, maar die werden pas gemaakt tijdens de negentiende en de twintigste eeuw. In de eeuwen na de interventie van De Waghemakere en Keldermans werd het gebouw aangepast aan de noden en de stijlvoorschriften van de tijd, zoals de aanpalende en sterk contrasterende renaissancegevel met boven elkaar geplaatste zuilenordes. Weinig gebouwen dan het stadhuis van Gent zijn een treffender weerspiegeling van het feit dat bouwkunst levende materie is.

Even exemplarisch is het ontwerp van Joost Massijs (1463-1530) voor de bekroning van de westgevel van de Sint-Pieterskerk in Leuven. Joost was de broer van de schilder Quinten Massijs. Net zoals zijn vader en Quinten was hij smid, wat dan weer doet denken aan een andere smid die bouwheer werd, namelijk Filippo Brunelleschi (1377-1446), wiens koepel voor de dom van Firenze een wereldwonder is.

De eerste steen voor Massijs’ ontwerp van een drietorenfront werd in 1507 gelegd. De driekoppige toren is een echte aandachtstrekker vanwege zijn weelderig uitgewerkte ornamenten, maar meer nog door zijn impressionante hoogte. Indien de tekening volgens de gebruikelijke schaal van 1:60 is opgevat, dan zou dat betekenen dat zijn torenspits 175 meter boven de begane grond zou uitgetorend hebben. Maar dat in de voorwaardelijke wijs, aangezien de westgevel geen bekroning heeft gekregen, en dat mogelijk door stabiliteitsproblemen. Aangezien we zo gewend zijn aan het exterieur van deze fraaie kerk, zou Massijs’ toren vandaag een choquant effect hebben gehad. Zonder de zeldzame tekening of de maquette bewaard in de kerk was het precieze uitzicht van zijn plannen waarschijnlijk onder de radar gebleven. Onaffe kunstwerken of zelfs de ontwerpen ervan zijn niet zelden even begeesterend als de voltooide varianten.

Jacques Francaert (1577-1651) was de hofarchitect van de aartshertogen Albrecht en Isabella. Ook Francaert was van vele markten thuis. Naast architect was hij schilder, graveur, ontwerper van feestarchitectuur en triomfbogen, en publicist. In die laatste hoedanigheid kwam zijn Premier livre d’architecture tot stand in 1617. Eigenlijk zou hij vier boeken wijden aan architectuurtheorie, maar enkel dat ene deel werd uitgegeven. Ook hij kon niet rond Vitruvius heen, maar hij baseerde zich ook op Michelangelo (1475-1564) en zijn sculpturale interpretatie van architectuurornamenten. Francaert verbleef in Rome en was er onder de indruk van de beroemde Florentijn. Het is het effect van de beeldhouwer Michelangelo die ook denkt als scenograaf: opengewerkte frontons, decoratieve pilasters, speelse ritmes en plastische vormen waarmee hij de klassieke vormentaal naar zijn hand zet.

In zijn boek behandelt Francaert poortconstructies, waarmee hij een vernieuwing inluidde in de Zuidelijke Nederlanden. Deze versie op de Topstukkenlijst behoorde toe aan de bibliotheek van Peter Paul Rubens (1577-1640) en speelde mogelijk indirect een rol bij de bouw van het Rubenshuis. Het is slecht één van twee bewaarde exemplaren in een openbare bibliotheek in België. Boeken als deze zijn op zich al kunstwerkjes, met in dit geval gave gravures van de hand van Michel Lasne (ca. 1590-1667).

Wat we als volmaakte meesterwerken beschouwen heeft vaak, misschien wel altijd, evenveel te maken met het toeval als met weloverwogen, geniale ingevingen. De geschiedenis van de architectuur in de Nederlanden is vaak een weerspiegeling van volatiele smaken en stijlen, van inspiratie en prozaïsche omstandigheden als geldtekorten of de overgang van de macht. Ook deze beschermde gebouwen, die het decor van onze levens bepalen, stonden ooit ter discussie. Het is vaak makkelijker om oude gebouwen te beschermen, dan bouwsels die slechts enkele decennia oud zijn.