Petrus Alamire - Meerstemmigheid in beeld

De verluchte handschriften die muziekkalligraaf Petrus Alamire samen met een schare van scribenten en kunstenaars vijfhonderd jaar geleden in zijn ateliers in Antwerpen en Mechelen maakte, vormen het uitgangspunt van het unieke project Petrus Alamire, Meerstemmigheid in beeld. Het corpus van meer dan 50 overgeleverde muziekhandschriften is vandaag fysiek verspreid over heel Europa. Door de digitalisatie van de afgelopen jaren is het corpus nu virtueel herenigd. Enkele bibliotheken stonden zelf in voor de digitalisatie van de boeken in hun bezit. Een deel van het digitalisatiewerk kwam tot stand door een samenwerking tussen de universiteiten van Oxford (DIAMM) en Leuven (Alamire Foundation). Verschillende prestigieuze instituten, waaronder de Biblioteca Apostolica Vaticana en de Koninklijke Bibliotheek Brussel, besloten exclusief in zee te gaan met het Alamire Digital Lab (ADL). Dit mobiele state-of-the-art laboratorium heeft tot doel muzikaal erfgoed dat historisch of thematisch bij elkaar hoort op een digitale wijze opnieuw te verenigen in de Integrated Database for Early Music (IDEM).

De meer dan 15.000 digitale beelden uit de handschriften van Alamire herbergen een schat aan meerstemmige muziek: meer dan 600 polyfone werken uit de late middeleeuwen en de vroege renaissance. Dit uitzonderlijk handschriftencorpus willen en moeten we koesteren als getuige van een uitmuntend muzikaal en artistiek vakmanschap.

De religieuze en profane composities zijn stuk voor stuk meesterwerken van FrancoVlaamse polyfonisten die werkzaam waren in de Lage Landen. Deze regio was in de vijftiende en zestiende eeuw het belangrijkste centrum voor muzikale opleiding in Europa en zowel artistiek als cultureel in volle bloei. De prachtige miniaturen die de muziekmanuscripten verluchten, gaan dieper in op een politiek of religieus thema of verwijzen naar een vorst, machtige opdrachtgever of ontvanger van het handschrift. In heel wat koorboeken zijn de openingspagina’s ook rijkelijk versierd met randen vol bloemen en dieren. Nog talrijker zijn de sierlijke kalligrafische initialen die het begin van een compositie inluiden en aanduiden waar een van de vocale stemmen aanvangt.

Dit muzikale erfgoed terug op de kaart zetten was de voorbije jaren de opdracht van de Alamire Foundation, internationaal centrum voor de studie van de muziek in de Lage Landen verbonden aan de KU Leuven. De organisatie is genoemd naar Petrus Alamire, met als doel de polyfonie van de Lage Landen wetenschappelijk te bestuderen en te ontsluiten in Vlaanderen, Europa en daarbuiten. Samen met verschillende partners in binnen- en buitenland rollen de Alamire Foundation en AMUZ (Festival van Vlaanderen Antwerpen) in 2015 een drieledig project uit met een tentoonstelling, een festival en een internationale conferentie. Dit alles als eindresultaat van het in 2011 opgestarte strategische basisonderzoek New Perspectives on Polyphony waarbij de maatschappelijke impact van de polyfonie het einddoel is. De partners in dit onderzoeks- en valorisatieproject dat door het Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie Vlaanderen (IWT) werd ondersteund, zijn Oxford University/DIAMM, Universiteit Antwerpen (Departement Mangement), KU Leuven (ESAT en de Onderzoeksgroep Musicologie), Alamire Foundation en AMUZ (Festival van Vlaanderen Antwerpen).

Hij verdiende er slechts de helft van de andere zangers, wat mogelijk de reden is waarom hij soms bijsprong als koerier. Alamire reisde voor zijn koeriersopdrachten voortdurend rond en bezorgde onder meer relikwieën, een schilderij, muziekinstrumenten, snaren, brieven en informatie. Muzikanten waren gedoodverfde informanten, omdat ze de vrijheid genoten onverdacht rond te trekken van hof naar hof. Tussen 1515 en 1518 spioneerde Alamire voor de Engelse koning Hendrik VIII en Richard de la Pole, hertog van Suff olk en naar Lotharingen verbannen troonprecedent van de Engelse kroon. Deze laatste was als koning van Engeland erkend door de Franse koning Lodewijk XII, die hem gewapenderhand probeerde op de troon te helpen. De dubbelspionage speelde zich af tegen de achtergrond van de aanhoudende confrontatie en de totaal verzuurde relatie tussen de hertogen van Bourgondië, die verwant waren met het huis Habsburg, en het Franse koningshuis Valois. Alamire begaf zich op glad ijs met deze onderneming.

Na 1518 werden Alamire’s koeriersdiensten volop ingezet in de campagne voor de keizersverkiezing van Karel V, de stemmen van de Duitse keurvorsten moesten stuk voor stuk gewonnen worden. De manuscripten die Alamire maakte, speelden als diplomatieke geschenken een onschatbare rol in het overtuigen van de Saksische keurvorst Frederik de Wijze. In het licht van deze campagne reisde Alamire meermaals naar Wittenberg, Neurenberg en Augsburg, onderweg bijverdienend waar mogelijk. Zo bezorgde hij de Neurenbergse stadsraad op drie van deze reizen composities, zangboekjes en andere ‘musicalia’. In Augsburg ontmoette Alamire de bankiersfamilie Fugger, die de campagne bekostigde met maar liefst één miljoen fl orijnen. De Fuggers werden persoonlijke klanten, en verzamelden niet minder dan acht handschriften. Al reizend verzorgde Alamire de correspondentie van humanisten zoals Erasmus, die op dat moment in Leuven verbleef, en de Neurenbergse Pirckheimer, met wie hij verwant was. Een erg betrouwbare koerier was hij niet, Erasmus kloeg dat één van zijn brieven twee jaar onderweg was. Hij noemde Alamire een niet ongeestig man, maar een onbetrouwbaar briefbezorger.

Alamire werkte zowel in dienst van het hof, in opdracht van derden en op eigen initiatief, waarbij boeken in de hoop op compensatie werden aangeboden aan mogelijke klanten. Verschillende instituten en personen kregen zijn manuscripten in hun bezit. Naast de leden van het Habsburgs-Bourgondische hof, de hofhouding en de broederschappen waren dat onder meer de stadsraad van Neurenberg, koning Hendrik VIII van Engeland, keurvorst Frederik de Wijze van Saksen, paus Leo X, de Fuggers en hun Amsterdamse agent, bankier Pompeius Occo. Op 26 juni 1536 overleed Alamire in de Mechelse Sint-Jansparochie, amper twee jaar nadat hij vanwege zijn hoge leeftijd op pensioen was gesteld door Maria van Hongarije, die Margareta van Oostenrijk intussen was opgevolgd als landvoogdes van de Nederlanden.

Op basis van gedetailleerde codicologische en paleografische kenmerken kunnen de Alamire-manuscripten onderverdeeld worden in drie productieperioden. Het gaat om drie verschillende groepen van scribenten, die hier en daar wel overlappen. De manuscripten laten ook zien dat de kopiisten eigen gewoontes hadden en dat ze over een zekere mate van autonomie beschikten.

De eerste periode behelst de Scribent B-manuscripten, gekopieerd tussen circa 1495 en 1508. De zeven koorboeken vormen een kleine compacte groep. Ze zijn bijna zeker vervaardigd onder de auspiciën van het Habsburgs-Bourgondische hof. Elk boek was gekopieerd ofwel voor een lid van het hof, ofwel voor een ingewijde die nauwe banden met het hof had. KBR, ms. 9126, bijvoorbeeld, is gemaakt voor Filips de Schone en Johanna van Castilië. Hoewel deze zeven koorboeken zijn vervaardigd door twee scribenten die min of meer de principes hanteerden van de Alamire-kopiisten, onderscheiden ze zich toch van de codices die onder de supervisie van Alamire tot stand zijn gekomen. De Scribent B-manuscripten zijn van een uitmuntende kwaliteit. Vormgeving, ontwerp, planning, kopie-werk en verluchting werden met de grootste zorg uitgevoerd.

De tweede periode begint wanneer Alamire in 1508 de leiding neemt van de manuscriptenproductie en duurt tot circa 1518-20. In deze periode ziet men, net als in de derde periode, veel meer verschillende handen aan het werk, wat wijst op een algemene switch in de werkwijze van het atelier. De boeken uit de tweede periode zijn van een bijzonder hoge kwaliteit. De meeste van de Alamiremanuscripten die voor 1518 werden gekopieerd zijn perkamenten codices die als geschenk werden gegeven. Ze zijn uitbundig versierd en, zoals de Scribent B-manuscripten, vervaardigd voor of besteld door leden van de Habsburgs-Bourgondische dynastie. Drie uitzonderingen buiten beschouwing gelaten, zijn gedetailleerd uitgewerkte verluchtingen het handelsmerk van de boeken uit het begin van de tweede periode.

Ze bevatten hoofdzakelijk muziek van componisten die banden hadden met de Habsburgs-Bourgondische hoven. In het algemeen besteedden de scribenten heel veel zorg aan de voorbereiding van de folio’s. Zo maakten ze katernen op maat van de diverse composities en lieten ze veel witruimte tussen de muziekstukken, een visuele luxe in die tijd. Bijna altijd trokken ze op elke folio het juiste aantal notenbalken, lieten ze op de gepaste plaats – zoals de markeringen laten zien – spaties voor de initialen en staat de tekst tussen twee perfect getrokken lijnen. De notenbalken staan nagenoeg altijd op dezelfde plaats, zowel op de recto- als de versozijde. De kopiisten maakten zelden fouten.

Dit lied, dat vermoedelijk ontstond kort na de val van Constantinopel in 1453, staat mogelijk in verband met de Orde van het Gulden Vlies. Die was samengesteld uit ‘gewapende mannen’, die een nieuwe kruistocht overwogen tegen de Turken. In de Alamire-handschriften zijn twaalf L’homme armé-missen opgenomen. Een van de twee L’homme armé-missen van De la Rue bevat duidelijk elementen die wijzen op imitatie van en wedijver met een gelijknamige mis van Josquin. Josquins mis is vooral bekend omwille van een reeks mensuratiecanons. In een mensuratiecanon zingen alle partijen dezelfde melodie, zoals in een imitatiecanon, maar zij zetten doorgaans gelijktijdig in en zij verlopen volgens een andere mensuur of ‘gemeten tijd’, dit is: sneller of trager, elk in een ander metrum. De meeste zijn tweestemmig, maar het tweede Agnus Dei is een technische krachttoer: een driestemmige mensuratiecanon. De la Rue imiteert Josquin in de tweestemmige canons, maar overstijgt zijn model door in het tweede Agnus Dei de complexiteit nog te verhogen door toevoeging van een vierde partij.

Profane liederen, vooral een- en meerstemmige chansons, waren naast het gregoriaans de voornaamste modellen voor cantus firmusmissen. Daarnaast zijn er speciale gevallen waarbij de componist zelf de cantus firmus ontwerpt, vaak als ostinato. De meest geciteerde mis op een ostinato is Josquins Missa Hercules dux Ferrarie, een huldebetoon zowel aan de Opperste Schepper als aan de wereldlijke vorst, Ercole I d’Este, hertog van Ferrara. De basis van deze mis is een zogenaamd soggetto cavato, een motief ‘getrokken’ uit de klinkers van de naam ‘Hercules dux Ferrarie’ (e-u-e-u-e-a-i-e wordt re-ut-re-ut-re-fa-mi-re). Dit thema van acht noten wordt heel de mis door in brede notenwaarden door de tenor gezongen. De mis van Josquin werd in een Alamire-handschrift omgeduid in functie van een andere bestemmeling, zonder aanpassingen in de muziek, zodat het soggetto er muzikaal als een vreemd corpus staat. In het handschrift KBR, ms. 9126, het enige handschrift dat met zekerheid is vervaardigd voor Philips de Schone, koning van Spanje en broer van de landvoogdes Margareta van Oostenrijk, is de titel van Josquins mis en de tekst van het soggetto gewijzigd in Philippus rex Castilie.

“Het motet heeft als tekst woorden van om het even welke inhoud, maar doorgaans religieus,” aldus Tinctoris. Het betreft een compositie op een Latijnse tekst, buiten die van de mis. De teksten van de motetten zijn erg verscheiden: vaak komen ze uit de bijbel (psalmen of psalmfragmenten, verzen uit de profeten of uit de evangelies), of zijn het gebedsteksten ter ere van Maria of heiligen. Het aandeel van het motet in het religieuze repertoire nam vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw alsmaar toe, in die mate zelfs dat het in de loop van de zestiende eeuw kwantitatief de miscompositie vaak verdrong. Het werd een bijzonder gevarieerd genre, zowel tekstueel als stilistisch, zowel gebonden aan een liturgische melodie als (steeds vaker) vrij gecomponeerd, zowel structureel en technisch complex (met canons) als eenvoudig.

Zoals bij de miscomposities is het overgrote deel van de motetten in de Alamirehandschriften (circa 180 in totaal) van de hand van componisten van de generatie van De la Rue en Josquin. Vooral de productie van Josquin is uitgebreid (circa 62) en uitermate veelzijdig. Enkele voorbeelden ter illustratie. Het motet Huc me sidereo is getoonzet op een religieus geïnspireerd humanistisch gedicht. Als cantus firmus fungeert een gregoriaanse melodie, de antifoon Plangent eum uit de liturgie van Goede Vrijdag. De inhoud van de antifoon (‘Zij zullen hem bewenen als hun eniggeboren zoon’) sluit symbolisch aan bij de hoofdtekst, waarin de gekruisigde Christus spreekt over de liefde. Dit dramatisch werk is een treff end voorbeeld van de toenemende tendens naar tekstexpressie, zowel illustratief – zoals de dalende melodische lijn op ‘descendere’ (‘afdalen’) als uitbeelding van Christus die vanuit de hemel op aarde komt – en affectief – zoals de dalende tertsen op woorden als ‘crudeli’ en ‘durae’ (‘wreed’ en ‘hard’). Het motet evolueerde in de handen van Josquin tot een genre gekenmerkt door een intense, retorische voordracht van een inhoudrijke, affectief geladen tekst. In puur muzikaal opzicht domineert steeds meer de doorgedreven imitatie tussen de partijen, die alle betrokken worden op de voorstelling en de verwerking van dezelfde thematiek. Josquins motetkunst kan dan ook doorgaan als een meesterlijke synthese tussen constructivisme (cantus firmus, imitatie, canon) en expressieve tekstverklanking.

Een derde handschrift (KBR, ms. 15075), misschien vervaardigd voor Margareta van Oostenrijk, maar uiteindelijk afgewerkt voor João III van Portugal en Catharina van Oostenrijk bevat eveneens zeven missen, waarvan er vier gewijd zijn aan Maria. Een zeer bijzondere miniatuur stelt de Maagd voor, omringd door zinnebeelden van de Onbevlekte Ontvangenis, zinnebeelden waarvan een aantal ook in de Litanie van Loreto aanroepen worden: spiegel der gerechtigheid, zetel der wijsheid, geestelijk vat, mystieke roos, toren van David, toren van ivoor, huis van goud, ark des verbonds, poort des hemels, ochtendster, … De verheven stilte rond de Maagd wordt ook opgeroepen in de Rust op de vlucht naar Egypte (Antwerpen, KMSKA, nr. 47), door een meester uit de omgeving van Gerard David. Op een met grasbedekt rotsverhoog zit Maria met het Kind op de schoot. Ze houdt de hand tegen de rechterborst, ten teken van het zogen van haar kind. Dit heeft zich even afgewend en speelt met een rozenkrans. Terzijde ligt Sint-Jozef op het gras te slapen. Hij draagt een landelijke strohoed met een kegeltje erop, herinnerend aan de in de middeleeuwse iconografie stereotiepe joodse hoofddeksels. Een rieten mand met reisvoorraad, een kalebas en een reisstaf liggen voor hem op het gras. Als landschapsonderdelen vallen op: een beekje en een bron, verschillende soorten bloemen en planten, rijk met vruchten beladen bomen met vogels, een donker bos en een weids vergezicht met groenende heuvels, rotskammen en een burcht, zomerwolken aan een heldere hemel. De angst en ontbering die een vlucht met een klein kindje door onherbergzame gebieden met zich brengt, maken hier plaats voor een rustig oponthoud in een lieflijk landschap.

Ook het Brusselse handschrift KBR, ms. 6428 – helaas deerlijk verminkt door het wegsnijden van de meeste verluchtingen – omvat zeven missen, waarvan er vijf aan Maria gewijd zijn: Conceptio tua, Ista est speciosa, Ave sanctissima, De doloribus en De assumptione. Naast zes missen van Pierre de la Rue, komt de Missa de Assumptione beate Marie virginis van Heinrich Isaac voor, de hofcomponist van Maximiliaan. Omwille van de thematiek tonen we bij het handschrift een paneel met de Hemelvaart van Maria, geschilderd door een Hollands meester, bekend onder de noodnaam Meester van het Amsterdamse Sterfbed van Maria (Antwerpen, KMSKA, nr. 533-534). Op de keerzijde smeken vijf monniken (Dominicanen) de voorspraak van de Heilige Maagd af. Zij toont haar moederborst aan Christus, om hem te vertederen; de Zoon, op zijn beurt, toont zijn wonden aan zijn Vader om hem te vermurwen in zijn gestrenge oordeel. Dit noemt men de ‘Trap des Heils’.